İdil Akkuzu

*İstanbul Teknik Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü

Disiplinelerarası Kentsel Tasarım Yüksek Lisans Programı

Christopher Alexander ‘‘Bir Desen Dili’’ kitabında, kullanıcının -mimar veya değil- ihtiyacına göre seçebileceği, malzeme ölçeğinden kent ölçeğine ulaşan bir örüntü sistemi yaratmıştır. Bunun bir sistem olarak adlandırılmasının sebebi, yazarın, kitabın kullanımına ilişkin verdiği önerilerle bağdaşabilir. Alexander (1977), kitaba kişinin amacına veya ihtiyacına göre belirleyeceği bir örüntüden başlanmasını ister. Her örüntü, yazar tarafından belirlenmiş başka birkaç örüntüye bağlıdır. Sistem şu şekilde ilerler: kullanıcı başlangıç olarak bir örüntü (başlık) seçer, seçilen örüntünün ilk paragrafı bu örüntüye bağlı daha genel örüntülerin bir listesini, son paragrafı ise yine seçilen örüntüye bağlı fakat daha özel birkaç örüntünün listesini verir. Seçilen örüntü okunduktan sonra daha genele doğru veya daha özele doğru bir süreç başlar. Her başlık başlı başına bir örüntüdür fakat aynı zamanda kopamayacağı bir örüntü sisteminin parçasıdır.

Örüntüler, doğrudan veya dolaylı olarak kentin veya yapının kullanıcısını ilgilendirir. Alexander, ‘yaşam döngüsü’ örüntüsünde, yapılı çevrenin yaşamın tüm evrelerine cevap vermesi gerektiğini savunur. Bu görüş ışığında, Yeşilköy Toplu Konut Sitesi’nde yaratılan mekanların, kullanıcıların yaşam döngüsü bağlamında incelenmesi amaçlanmıştır. Aktivite alanı, sirkülasyon alanları, geçiş mekanları ve alemler olmak üzere birbiriyle ilişkili dört örüntüye odaklanılmıştır. Yazının sonuç bölümünde ise ele alınan örüntüler, yaşam döngüsü çerçevesinde değerlendirilmiştir.

Yeşilköy Toplu Konut Sitesi

Yeşilköy Toplu Konut Sitesi İstanbul’un Bakırköy ilçesine bağlı Yeşilköy Mahallesindedir (Şekil 1). Üstlenici firma olan Toplu Konut A.Ş. ile mimarlar Haluk Baysal ve Melih Birsel tarafından gerçekleştirilen proje 1977 yılında onaylanmıştır. Hesaplamalara göre site sınırları içinde kalan alan 50000, inşaatın taban alanı 13500, toplam inşaat alanı ise 67500 metrekaredir. Sayılar takribi olarak hesaplanmıştır. Yeşilköy Toplu Konut Sitesi toplam 11 bloktan oluşur ve her blok 5 katlıdır. Sitede yaklaşık olarak 900 kişinin barınabileceği tahmin edilmektedir. Konumu itibariyle mahalle ölçeğinde oldukça merkezi bir noktada bulunan Yeşilköy Toplu Konut Sitesi kuzeyde Marmaray hattı, batıda ise geçici Pazar alanıyla sınırlanır (Akkuzu, 2019). Alanın güneyi ve doğusu yoğunluklu konut işlevli apartmanlardan oluşur.

Yeşilköy Toplu Konut Sitesi’nin vaziyet planı incelendiğinde konut bloklarının alanın batı ve güney sınırına konumlandığını görebiliriz (Şekil 2). Alanın kuzey sınırında yer alan bitişik nizamlı yapılar, özgün projede yer almaz ve ileriki bir tarihte inşa edilmiştir. Dolayısıyla sağlıklı bir değerlendirme süreci gerçekleştirebilmek adına yazı süresince sitenin özgün hali dikkate alınacaktır. Vaziyet planına geri dönüldüğünde, bloklardan geriye kalan kısımların yeşil alan olarak kurgulandığı görülebilir. Yeşil alanın ortasında iki adet saha ve bir adet çocuk oyun alanı bulunur. Her bloğun kendine ait bir zemin altı otoparkı bulunmaktadır ve her bir otoparka giriş, Şekil 2’de de görüldüğü gibi siteyi çevreleyen yolun bloğa yakın noktasından sağlanır.

Vaziyet ölçeğinden yapı ölçeğine ilerlediğimizde, her bloğun gerek kendi içinde gerekse birbiri arasında bir düzene sahip olduğu fark edilebilir (Akkuzu, 2019). Bloklar, yüz yüze bakan iki adet yapıdan oluşur ve bu iki yapı açık-havada yer alan sirkülasyon elemanlarıyla birbirine bağlanır. B3 ve B4 bloklarının açık-hava koridorları üst kotlarda seyrek geçişlere sahipken, diğer blokların daha karmaşık bir örüntüye sahip olduğunu ve binalar arası geçişlerin arttığı gözlemlenebilir. C1 ve C2, kuzey-batı güney-doğu yönelimi ve sirkülasyon örüntüsü bakımından C9, C10 ve C11 ile benzerlik göstermektedir. B1 ve B2 ise kuzey-batı güney-doğu yönelimi ve sirkülasyon örüntüsü dikkate alındığında B5 ve B6 ile ilişkilenir. B3 ve B4 blokları, B1 ve B2 iki ile aynı yönelime sahip olsa da açık hava koridor örüntüsü bakımından diğer bloklardan ayrışır.

Topluluk ve Mekansal Düzene Yönelik Örüntü Analizleri

Aidiyet duygusu, bir mahallenin tanınabilirliği ve tanımlanabilirliği ile doğrudan ilişkilidir. Büyük bir şehirde yaşamanın bireyleri birbirine yabancılaştırmasının nedeni, geniş alanlarda yoğun bir yerleşimin olmasıdır. Christopher Alexander’a göre mahalleye aidiyet duyulması için çapı yaklaşık 275 metre (300 yard) olan bir alanda 500 kişilik bir nüfus barınmalıdır. Ayrıca mahallenin ortasından ara yol geçmemesi tercih edilir (Alexander, 1977, s.81). Alexander’ın belirlediği bu ölçütler antropolojik nedenlere dayanır. Bu bağlamda, Yeşilköy Toplu Konut Sitesi kendi içerisinde bir mahalle olarak değerlendirilebilir. Alanın en geniş noktasındaki çapı yaklaşık 250 metredir. Yukarıda da belirtildiği üzere sitede tahmini 900 kişi ikamet edebilmektedir. Sitenin %50’sinden fazlasının yeşil alan olduğu düşünülürse, Alexander’ın belirlediği yoğunluk/taban alanı orantısını karşılayabilmektedir.

Araştırmacı alan ziyareti sırasında yaşlı nüfusun yoğun olduğunu gözlemlemiştir. Bu gözlemi destekleyici bir veri olmamasına karşın Yeşilköy Toplu Konut Sitesi’nin yaklaşık 40 yıllık bir tarihi olduğu düşünülürse, sitenin ilk kullanıcılarının günümüzde 65 yaş üstü olduğu tahmin edilebilir. Christopher Alexander’a (1977, s.217) göre yaşlı nüfusun bir mahallede varlığını sürdürebilmesi, pek çok nedenle birlikte, fiziksel koşulların elverişliliğine bağlıdır. Dolayısıyla erişilebilirliğin analiz edilmesi büyük önem kazanır. Yazının kapsamı bakımından derinlemesine bir incelemeye yer verilemese de üst kotlara ulaşımın merdivenlerle kurgulandığını, asansörlerin ileriki bir tarihte eklendiği söylenebilir. Ayrıca, dairelerin hemen hemen hepsi dubleks veya yarı-dublekstir. Daire bazında erişilebilirlik de bu anlamda kısıtlıdır. Merdivenlerin oldukça dar olması, merdiven asansörünü de olanaklı kılmamaktadır (Şekil 3).

Yeşilköy Toplu Konut Sitesi’nde her bloğun farklı bir girişinin olması, site çeperinde 11 adet girişin varlığı ile sonuçlanır. Bu geçiş alanlarında, zemin altı otoparka inen rampanın hemen bitişiğinde bir yaya girişi bulunur. Araç ile yayanın ayrıldığı bu noktalarda araç yer altına inerken yayanın yer üstünden devamlılığı öngörülmüştür. Alexander, geçiş mekanlarının tanımlılığını, kişinin kendini ‘içeride’ hissetmesi ile bağdaştırır. Sokak ile yapının iç alanı arasında bir geçiş yaratmak mühimdir (Alexander, 1977, s.549). Sokaktan siteye giriş, güvenlikli kapılarla açıkça belirtilmiştir. Girişler, doğrudan açık-hava sirkülasyon koridorlarına bağlanır. Dolayısıyla yaratılan geçiş mekanları birden fazla ve derecelendirilmiştir.

Derecelenme olgusu, Alexander tarafından ‘alem (realm)’ olarak tanımlanır. ‘Alem’ler genelden özele doğru ilerleyen bir sistem oluşturmalıdır ve her alemin kendine ait bir sirkülasyon alanı bulunmalıdır (Alexander,1977, s.483). Yeşilköy Toplu Konut Sitesi’nin 4 adet ‘alem’den oluştuğu söylenebilir. Birinci alem, sitenin sınırları tarafından tanımlanır. Bir önceki paragrafta bahsedildiği gibi, site girişleri, dışarısı ile birinci alem arasındaki geçişi temsil eder. İlk aleme ait sirkülasyon zemin kattan ilerler ve kullanıcıyı blok girişlerine yönlendirir. Birinci alem ile ikinci alem arasındaki geçiş mekanı fiziksel bir sınırın aksine kot farkı ile tanımlanır. Bu aşamada ikinci alem olan blok içi mekanlardaki dolaşım çoğunlukla üst kotlarda gerçekleşir. Henüz iç mekana adım atılmamıştır. Kullanıcının kendi dairesine ulaşmasıyla ikinci alem son bulur ve üçüncü alem olan daire içi başlar. Dışarısı ile birinci alem arasındaki geçişe benzer bir durum, ikinci ve üçüncü alem arasındaki geçişte, yani dairenin dış kapısında görülebilir. Üçüncü aleme ait sirkülasyon iç mekandadır. Fakat bu cümle Baysal ve Birsel’in tasarımını basite indirgemek olur. Zira, yarı dubleks dairelerin iç koridoru odalar arasına gizlenmektense ikinci alemde gerçekleşen sirkülasyon ile iletişim halindedir (Şekil 4). Dördüncü ve son alem ise daire içinde yer alan odalardır.

Değerlendirme: Yaşam Döngüsü

Sağlıklı bir yaşam alanı oluşturabilmek için her yaştan ve cinsiyetten kullanıcının ihtiyaçlarına cevap verecek, en küçüğünden en büyüğüne toplu bir yaşam alanı sunmak gereklidir. Kanımca, Christopher Alexander’ın ‘‘Bir Desen Dili’’ kitabının en önemli örüntüsü, 26 numaraya karşılık gelen yaşam döngüsüdür. Alexander, bir mahallede yaratılan mekanların, bebeklikten yaşlılığa kadar bir insanın tüm ihtiyaçlarını barındırması gerektiğini vurgular. Ayrıca bireyin hayatının her aşamasını eksiksiz olarak gerçekleştirebilmesi ve bu süreçte diğer aşamalarla iletişim halinde olabilmesi de önemlidir (Alexander, 1977, s.141).

‘‘Bir Desen Dili’’ kitabından seçilmiş ve yazı süresince ele alınmış örüntülerin Yeşilköy Toplu Konut Sitesi bağlamında yaşam döngüsüne cevap verebilirliğinin değerlendirilmesi önemlidir. Yazının başında bahsedilen ve site içerisindeki bloklar tarafından çevrelenen yeşil alan, çeşitli spor ve rekreatif aktiviteleri içermektedir. Aktivite alanları, çocuk oyun parkına bitişik bir tenis kortu ile alanda her evreden kullanıcının bir arada barınabilmesini sağlar. Dolayısıyla yaşam döngüsüne cevap veren başlıca unsurdur diyebiliriz. Yapısal çevreye geçildiğinde, sirkülasyon alanlarının merdiven ağırlıklı olması çocuk ve yaşlı evreleri üzerinde olumsuz etki yaratabilir. Site giriş kapıları gibi geçiş mekanları genel olarak her evreden kullanıcının ihtiyaçlarına cevap verir niteliktedir. Birinci alem olan site içi ana sirkülasyon hatları zemin kotunda ilerlediğinden ve site sınırları içerisinde güvenli bir alan oluşturduğundan yaşam döngüsünün tüm evrelerine cevap verir. İkinci ve üçüncü alemlerde yer alan merdiven ağırlıklı sirkülasyon alanları ise, yaşlı ve çocukların erişim problemi yaşamasına neden olabilir.

Kaynaklar

Akkuzu İ., 2019, Yeşilköy Toplu Konut Sitesi: Çevresi ile Yaşayan Bir Mimari, Betonart, 60, s. 32-37.

Alexander C, Ishikawa S, Silverstien M., 1977, A Pattern Language: Towns, Buildings, Construction. Oxford University Press, New York.

Mollaahmetoğlu Falay A. İ., Yürekli K. F., 2017, Baysal-Birsel: Yeşilköy Konut Sitesi, Arredamento Mimarlık, 313, s. 112-120.