Arş. Gör. Sevim Gülen Türker

Necmettin Erbakan Üniversitesi

Güzel Sanatlar ve Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü

İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimari Tasarım Doktora Programı

Endüstri Devrimi ile birlikte meydana gelen sosyo-kültürel, ekonomik ve teknik gelişimler ve değişimler ortaya çıkan yeni tasarım yaklaşımlarını da etkilemiştir. Modern yaklaşımlar bu noktada kaliteli ve zamansız bir yapılı çevre için çeşitli inşa yolları aramışlardır. Alexander (1979); bu zamansız inşa yöntemlerini kullanıcı etkin bir şekillendirme içerisinde ortak geleneklere, tasarım diline ve toplumsal diyaloğa dayandırmaktadır. Ancak bu inşa sürecinin en önemli rehberi olan geleneksel diller ve değerler, modern yaşam içerisinde kaybolmuş ya da işlevsiz hale gelmiştir (Salingaros 2000; Dawes ve Oswald, 2017).  Bu eleştiri ile birlikte Alexander (1977); Bir Desen Dili(A Pattern Language)’nde bu zamansız inşa teorisi üzerinden yola çıkarak yeni bir tasarım dili oluşturmayı amaçlamıştır (Dawes ve Oswald, 2017).

Kent ve mimarlık araştırmalarında önemli bir referans kaynağı olarak kabul edilen Bir Desen Dili (A Pattern Language, 1977); kent ve kütle ölçeğinde tanımlanmış tasarım desenleri içeren bir tasarım dili ortaya koymaktadır. Bu tasarım desenleri, kent ve kütle ölçeğinde farklılaşmış, birçok defa kullanılabilen ve tasarımlarda sonsuz ve zengin çeşitlilikler yaratan tasarım ilkeleridir. Her bir tasarım deseni, yapılı çevre için sürekli olarak meydana gelen bir problem tanımlar ve o probleme özgü bir çözüm önerir. Bu çalışma kapsamında Ankara İsrail Evleri (Ankara Dikmen Konut Yapı Kooperatifi) C. Alexander’ın kentsel ve kütlesel tasarım deseni olarak belirlediği ve önerdiği çözümler üzerinden analiz edilmiştir.

İsrail Evleri- Ankara Dikmen Konut Yapı Kooperatifi

İsrail Evleri, Ankara İli Çankaya İlçesi Emek mahallesinde bulunmaktadır.  Döneminin en büyük konut sitesi olarak; tasarımı mimar Demirtaş Kamçıl ve mimar Rahmi Bediz tarafından yapılan yapının projesi 1955 yılında onaylanmış olup (VEKAM, 2014), 1955-1960 yılları arasında inşa edilmiştir. 1955 yılında basılan kooperatif broşürüne göre; Ankara Dikmen Konut Yapı Kooperatifi adıyla dönemin milletvekilleri tarafından kurulan kooperatif, şehrin merkezinde birçok kamu kurum ve kuruluşa yakın bir noktada konumlanmıştır. Finansmanı Türkiye Emlak Kredi Bankası tarafından sağlanan kooperatif, İsrail Evleri adını ise inşaatı yapan firmanın (İ. Frishman et. Co. Ltd Türkiye) İsrail kökenli olması sebebiyle (VEKAM, 2014) almıştır. Bodrum, zemin ve 3 kattan oluşan, toplam 53 bloklu konut sitesinde 420 daire bulunmakta olup, bunların 318 tanesi 5+1, 102 tanesi ise 2+1 olarak tasarlanmıştır. Ayrıca site içerisinde bir de okul alanı ayrılmış ancak daha sonra yerine bir konut bloğu inşa edilmiştir.

Ankara’nın modern bir şehir olarak inşa edilme ve değişim süreci aynı zamanda hem Modern Türkiye’nin hem de Modern Türk toplumunun bir inşa süreci olarak ele alınabilir. Bu anlamda sosyo-ekonomik ve kültürel anlamda yüksek bir gruba hitap eden sitenin 1955 yılında basılmış tanıtım broşürlerinde yer alan perspektif çizimlerde modern yaşama yönelik yapılan vurgular oldukça dikkat çekicidir.

Kentsel Ölçekte Tasarım Deseni Analizleri

İsrail Evleri’nde site alanı 200-300 kişinin yaşadığı iki alt bölüm olarak ele alınabilir. Sitenin etrafında çok sayıda toplu taşıma (metro ve otobüs) için durak bulunuyor olsa da siteye olan uzaklıkları yürüme mesafesi açısından değerlendirildiğinde uzak bir mesafe sayılabilir. Site içinde birbirine bağlı, tek yönlü ve ana trafik yoğunluğundan izole edilmiş yollar mevcuttur. Alan içerisinde site sakinleri için tanımlı toplam alanın %9 unu aşmayan iki adet otopark alanı bulunmaktadır. Otopark olarak tanımlanmış iki alanın yetersiz kalması sebebiyle site içindeki yollar aynı zamanda park amaçlı olarak da kullanılmaktadır.

Bloklar 4 katlı olarak inşa edilmiştir (bodrum, zemin ve üç normal kat). Blokların dört katlı olması ve çevresindeki yapıların kat sayılarının da buna uygun olarak çok yüksek katlı olmaması olumludur. Site içerisinde birçok dükkânla çevrili, küçük bir meydan tanımlanmış bir aktivite çekirdeği yer almaktadır. Bloklardan bu çekirdeğe olan ortalama yürüme mesafesi 246 m. olup maksimum mesafe 274 m. dir. Binaların arka bahçeleri yeşil etkinlik alanları olarak düşünülmüşse de rekreasyon açısından yetersiz olduğu söylenebilir.

Site içerisinde sadece küçük aileler ve/veya çocuklu aileler ve geniş aileler için tasarlanmış iki çeşit konut tipi bulunmaktadır. Aktivite çekirdeğinde bulunan eczane ve hazır yemek seçenekleri, az katlı blok tasarımları, büyük dairelerde tanımlanmış hizmetçi (bakıcı) odası yaşlı insanlara yönelik uygun yaşam alanları sunmaktadır. Yapının kira evi ya da lojman olarak değil kooperatif kurularak mülkiyet sahipliği üzerinden inşa edilmesi de site sakinlerinin konutlarına yönelik aidiyet hissi geliştirmesini desteklemektedir.

Site blokları uzun ince ve birbirine bakacak şekilde konumlanmıştır. Bu yaklaşımla arka bahçeler için özel bir aktivite ve yürüyüş alanı oluşturulmuştur. Bu durum her eve uzun bir cephe ve gölge oluşturan bir derinlik de vermektedir. Site içerisindeki yaya yolları araç trafiği ile kesişse de arka bahçe düzenlemeleri sadece yayalara yönelik yürüyüş imkânı vermesi açısından olumlu olarak değerlendirilebilir.

İki ana giriş ve alan içinde tanımlı çok sayıda T kavşak olmasına rağmen çok tercih edilmeyen dört yönlü geçiş düzenlemeleri de mevcuttur. Sitenin kendisine ait yolları trafiğe açık ve asfalt kaplanarak düzenlenmiştir. Site alanının büyüklüğü ve kullanıcı sayısının çokluğuna rağmen çocuklar için tanımlı tek bir oyun alanı vardır. Ayrıca bu alana yaya olarak ulaşım trafik hattı ile kesişmektedir. Yine de arka bahçelerin yeşil alanlar olarak tasarlanması ve yakınında bulunan park ile ulaşılabilir bir yeşil alan imkânı sunması açısından olumludur.

Kütle Ölçeğinde Tasarım Deseni Analizleri

Site içindeki bloklar uzun ve ince bir aks üzerinde yan yana üçlü, dörtlü ve beşli olarak gruplanmıştır. Arka bahçeler araç trafiğine uzak olmamasına rağmen blokların yerleşimi, bahçe duvarları ve yeşil düzenlemeler ile gürültü ve kalabalıktan izole edilmiştir. Bloklar ile sokak arasında yapıya ait bir ön bahçe bulunmakta ve giriş buradan verilmektedir. Otopark iki alana bölündüğü için uygun bağlantıları kurabilecek çok az yapı bulunmaktadır. Aktivite çekirdeği daha geniş katılımlı bir etkinlik alanı ortaya koymak, buna karşılık arka bahçeler insanların daha sınırlı ve izole bir şekilde zaman geçirmeleri için tasarlanmıştır.

Binalar kuzey-güney ekseninde ince bir şekilde konumlandırıldığından odalar yalnızca doğu ve batı güneşini alacak şekilde tasarlanmıştır. Binaların karşılıklı konumlandırılması nedeniyle, yatak odalarının doğu güneşini alma durumu blokların bir kısmı için mevcuttur. Evde yaşayan her kişi için özel odalar tasarlanmıştır. Binanın uzun ve ince tasarımı nedeniyle odalar sadece tek taraftan ışık almaktadır. Hem sokağa hem de arka bahçeye yeterli görüş sağlayan pencereler vardır.

İlk tasarım sürecinde betonarme karkas olarak düşünülse bile saha sonra bloklar, inşaat maliyeti ve uygun malzeme kullanımı göz önünde bulundurularak yığma yapılar olarak inşa edilmiştir. Bu nedenle mekân ölçüleri ve duvar açıklıkları buna göre düzenlenmiştir. Binalarda kullanılan renkler ve malzemeler, sıcak ve konforlu bir ortam yaratılmasına yardımcı olur.

Genel Değerlendirme

Bu çalışma kapsamında 1955-1960 yılları arasında inşa edilen ve 1950-1960 dönemine ait yapı örneklerinden biri olan İsrail Evleri’nin C. Alexander’ın belirlediği kentsel ve kütlesel desenler üzerinden analizleri yapılmış, sonrasında ise seçilen her bir tasarım deseni yorumlanarak değerlendirilmiştir.

Yerleşmenin kent içindeki konumu ve yerleşme deseni açından olumlu yönleri şu şekildedir;

• Şehir merkezindeki konumu, toplu taşımaya yakın oluşu ve alana ulaşım kolaylığı,
• Site alanında mahalle yaklaşımı içerisinde etrafından kopmayan ancak sınırlanmış komşuluk ilişkileri tanımlayarak izole alanlar ortaya koyan tasarım yaklaşımı,
• Yapının çevresi ile uyumlu halde inşa edildiği, az katlı oluşunun ve yapı ölçeğinin boyutu,
• Kullanıcılara yönelik etkinlik alanları tanımlanmış olması ve iç ve dış mekân ilişkilerinin bu etkinlik alanlarının konumları üzerinden kurgulanmış olması,
• Kullanıcı grubuna yönelik istek ve ihtiyaçlar iyi tanımlanmış olması, küçük aileler için küçük daireler, geniş dairelerde kullanıcıların aile ve çalışma düzenleri ele alınarak her bir kullanıcı için özel oda, çalışma odası ve ayrıca hizmetli odası tanımlanmış olması.

Kent içindeki konumu ve yerleşme deseni açından olumsuz yönleri şu şekildedir;

• Araç yollarının, araç-yaya yolu ilişkisinin ve otopark alanlarının tasarımında yetersizlikler
• Çocuk oyun alanları açısından yetersizlik, bu alanlara ulaşımın araç trafiği ile kesişmesi ve her bir blok için kontrol edilebilir bir konumda olmaması,
• Blokların yerleşiminden ve mekânların tek bir yöne bakmasından kaynaklı olarak gün ışından her mekânın eşit şekilde yararlanamaması,
• Tanımlı bir aktivite çekirdeği ve her bir blok grubu için özel düşünülmüş yeşil arka bahçeler olmasına rağmen rekreasyon ve etkinlik düzenlemeleri açısından yetersizliklerin olması,
• Kullanıcı çeşitliliğinin belirli bir grup için kurulan bir kooperatif olmasından ötürü kısıtlı olması.

Yaşam döngüsüne üzerinden bir değerlendirme yapıldığında olumsuz olarak ele alınan değerlendirmelerde genel olarak tüm yaş grupları etkilenmiş olmasına rağmen, araç- yaya-yapı ilişkileri ve yetersiz çözümler özellikle 0-7 yaş ve 7-18 yaş kullanıcı grubunu esas olarak etkilemiştir. Ancak olumlu olarak ele alınan değerlendirmelere bakıldığında ise Ankara İsrail Evleri’nin farklı yaş grupları (0-7, 7-18, 18-65, 65+) için değişen ve dönüşen istek ve ihtiyaçlara yönelik genel olarak duyarlı, yaşam döngüsü çerçevesinde geliştirilen ve tüm kullanıcı gruplarını içine alan bir tasarım yaklaşımına sahip olduğu görülmektedir.

Kaynaklar

Alexander C, Ishikawa S, Silverstienm M., 1977, A Pattern Language: Towns, Buildings, Construction. Oxford University Press, New York.

Dawes M.J. , Oswald M.J., 2017, Christopher Alexander’s A Pattern Language: Analysing, Mapping And Classifying The Critical Response, City, Territory and Architecture , 4:17.

Dikmen Yapı Kooperatifi Broşürü,1955, Ankara Matbaası, Ankara.

VEKAM, 2014, Sivil Mimari Bellek: Ankara 1930-1980, Sergi Kataloğu, Koç Üniversitesi, İstanbul.

Url 1: https://twitter.com/AnkaraApartman/status/788688078059794432/photo/1  erişim tarihi: 14.04.2021

https://earth.google.com/web/search/israil+evleri+ankara/ *

https://www.mapbox.com/ *

*Analizler için harita altlıkları mapbox.com ve earth.google.com üzerinden oluşturulmuştur.