Bizi Takip Edin
Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği – Şehirlere sağlıklı dokunuş © 2025
Tüm Hakları Saklıdır
Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği – Şehirlere sağlıklı dokunuş © 2025
Tüm Hakları Saklıdır
Dr. Yük. Müh. Duygu ERTEN
İstanbul Medipol Üniversitesi, Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi,
İnşaat Mühendisliği Öğretim Üyesi
Giriş: Artık ülkeler arası rekabet yerine şehirlerarası rekabet ön plana çıkıyor. Bu da sürdürülebilir akıllı şehir kavramıyla yeni bir karşılaştırma ölçütü oluşturuyor. Şehirlerimiz yapılardan ama en çok da binalardan oluşur. Akıllı şehirler deyince akla teknoloji gelse de aslında odağında insan olması gerekiyor. Binalar, mimarlık ve inşaat sektörünün çıktıları olup, şehirlerin oluşmasında en önemli müdahale alanlarıdır ve bu alanın profesyönelleri tarafından yerel kanunlar çerçevesinde şekillendirilir. Çevresel etkiyi sınırlamak ve sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşmak için bugün kentsel dönüşümden, varolan binaların iyileştirilmesine kadar bu iki alanın önünde büyük fırsatlar yatmaktadır. Akıllı ve sürdürülebilir şehirler yaratmak bütünleşik yaklaşım olmadan mümkün olamaz. Akıllı şehirler; kent yönetimi, ekonomi, ulaşım, enerji, altyapı, çevre, atık, su, güvenlik, sağlık, erişilebilirlik, bilgi erişimi gibi birçok farklı konu üzerinde yapılacak çalışmaları bünyesinde barındırmaktadır. Bu kavram en kısa zamanda şehirlere uygulanması gereken bir süreçtir.
Birleşmiş Milletlerin tahminlerine göre, 2050 yılında dünya nüfusunun %60‟ından fazlası şehirlerde yaşayacak. Hızla kalabalıklaşan şehirlerde gelecek nesillere sürdürülebilir bir dünya bırakmak için gerekli adımların belli çerçeveler dahilinde atılması gerekiyor. Şehirlerimizin mevcut sorunları artan nüfusla daha da belirgin hale gelecekken, iklim değişikliği de yeni sorunları beraberinde getirecek. Kentsel inşa edilmiş çevre yıllık küresel sera gazı emisyonlarının %75’inden sorumludur: binalar tek başına %39’unu oluşturmaktadır. Bu emisyonların ortadan kaldırılması iklim değişikliğinin ele alınması ve “Paris İklim Anlaşması” hedeflerinin karşılanması için anahtardır.
Son raporlarda kanıtlandığı gibi, dünya çapındaki enerji tüketiminin yaklaşık yarısı, küresel ısınmaya ve doğal ekosistemlerin değişimine önemli ölçüde katkıda bulunmaktadır. Mevcut iklim krizi bağlamında – ve binaların çevre üzerindeki etkisi ve inşaat sektörüyle ilgili yeni düzenlemelerin gerektirdiği artan ekolojik farkındalık göz önünde bulundurularak (örneğin, Avrupa’nın Binalarda Enerji Performansı Direktifi, 2003) – sürdürülebilir çevresel tasarım ilkeleri ve uygulamaları son derece önemli hale gelmektedir. Mimarlık mesleği, ekosistem üzerindeki etkileri azaltmak ve inşa edilmiş ortamların beklenen iklim değişikliklerine adaptasyonunu teşvik etmek amacıyla, bina tasarımında pasif ve hibrit çevre stratejileri ve tekniklerinin entegrasyonu talebinde önemli bir canlanmaya tanık olmaktadır.
Uluslararası yaklaşımlar
Bir çok uluslarararası kurum şehirlerin karbon sıfır hedefine ulaşması için araçlar, taahhütler ve girişimler geliştirmiştir. Bunlardan en önemlilerinden birisi Mimarlık 2030 girişimidir. “Mimarlık 2030”, devam eden iklim acil durumlarına tepki olarak 2002 yılında kurulan kar amacı gütmeyen, partizan olmayan ve bağımsız bir kuruluştur.
Mimarlık 2030, 2006 yılında, 2030 Challenge adında, küresel inşaat sektöründe sıfır emisyon hareketini başlattı ve bu hareket proje geliştirenler, mimari tasarım firmaları, devletler, şehirler, ilçeler, Amerikan Mimarlar Enstitüsü (AIA), Uluslararası Mimarlar Birliği, ABD Belediye Başkanları Konferansı ve Çin Anlaşması (düşük karbon /karbon nötr standartları için Çin’de şehir, kasaba ve binalar planlamak ve tasarlamak için bir taahhüt) tarafından kabul edildi. Kısaca özetlemek gerekirse, tüm yeni binalar, gelişmeler ve büyük yenilemeler 2030 yılına kadar karbon-nötr olacak. Mimarlık 2030 hedeflerine ancak, yerinde yenilenebilir enerji üreten ve/veya tesis dışı yenilenebilir enerji satın alan (%20 maksimum) yenilikçi sürdürülebilir tasarım stratejilerinin uygulanmasıyla ulaşılabilir .
New York (NY) şehri 2015 yılında her bina türü için bölgesel ortalamanın altında %70 kalacak şekilde, 2030’a kadar artırarak sıfır-net-enerji veya karbon nötr azalmayı hedeflemiştir [6]. Amerikan Mimarlar Enstitüsü (AIA), Amerikan Yeşil Binalar Konseyi (USGBC), Amerikan Isıtma Soğutma ve Havalandırma Derneği (ASHRAE) ve öncü profesyonel kuruluşlar ve firmalar, 2030 Challenge ile NY şehrinin girişimi için önerilen güncellemeleri benimsemiştir.
Haziran 2019’da İngiliz Kraliyet Mimarlar Enstitüsü (RIBA), küresel bir çevre ve iklim acil durum bildirgesine katıldı ve Eylül 2019’da RIBA 2030 İklim Mücadelesi’ni başlattı [7]. Birleşmiş Milletler (BM)’in Uygulamada Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri (RIBA 2017) mimarinin on yedi BM SKD’sinin desteklenmesine nasıl katkıda bulunabileceğini açıklamıştır. RIBA tüm binaların katkıda bulunabileceği sekiz sürdürülebilir amaç belirlemiştir. Bu sürdürülebilir amaçlar, beklentiler ve sonuçlar arasında açık, ölçülebilir, gerçekçi ve şeffaftır. Uzun kontrol listelerinden ve gereksiz karmaşıklıktan kaçınır ve sürdürülebilirliğin üçlü saç ayağı tanımına değinerek sosyal, çevresel ve ekonomik değeri dengelerler. Bunlar sadece mimarlar tarafından değil aynı zamanda inşaat endüstrisinin diğer paydaşları ve müşterileri tarafından kullanılırlar. RIBA’nın seçtiği sekiz sürdürülebilir amaç, inşaat için daha önceki çevresel performans göstergelerine dayanıyor. Bunların çoğu Hükümet politikası düzeyinde geçerli olduğundan, bireysel olarak inşa edilmiş bir projenin görevinin ötesindedir, bu nedenle bazıları RIBA kapsamının dışında bırakılmıştır.
Sürdürülebilir mimarlık, içinde bulunduğu koşullarda ve varlığının her döneminde, gelecek nesilleri de dikkate alarak, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına öncelik veren, çevreye duyarlı, enerjiyi, suyu, malzemeyi ve bulunduğu alanı etkin şekilde kullanan, insanların sağlık ve konforunu koruyan yapılar ortaya koyma faaliyetlerinin tümüdür.
Binalardan kaynaklanan sera gazlarının yarattığı sorunları çözmek için UNEP, 2006 yılında; Sürdürülebilir Binalar ve İklim Girişimi’ni (SBCI) başlatmıştır. Bu girişim, enerji verimliliği ve sera emisyon azaltma odaklı küresel ölçekte sürdürülebilir bina uygulamalarını teşvik eder ve destekler. SBCI, yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde yapı, planlama ve politika oluşturma sürecinde yer alan paydaşları diyalog ve kolektif eylem platformu sağlayarak bir araya getirir. Ayrıca, girişim sürdürülebilir bina uygulamalarını daha iyi değerlendirmek ve uygulamak için araçlar ve stratejiler geliştirmektedir. Pilot projeler, binaların iklim değişikliğinin azaltılması ve adaptasyonu için önemli bir rol oynamaktadır [10].
Planlanmamış hızlı kentsel büyüme, doğal kaynakların aşırı sömürülmelerine ve şehir ve ötesindeki kırılgan ekosistemlerin yok edilmesine yol açmaktadır. Kentsel yoksullar bu tür çevresel bozulmalara karşı en savunmasız olandır. Ancak birçok şehirde kentsel planlama süreçlerinde çevresel boyut dikkate alınmamaktadır. Bu nedenle, UNEP, Şehirler İttifakı’nın desteğiyle, çevresel kaygıları şehir düzeyinde stratejik planlamaya daha iyi entegre etmek için pratik bir metodoloji geliştirmektedir [10]. UNEP ayrıca Sürdürülebilir Sosyal Konut Girişimi ile, sosyal konut programlarında sürdürülebilirliği teşvik etmektedir [11].
Sürdürülebilir Değerlendirme Araçları
İnşa edilen çevrenin tasarımında sürdürülebilirliği etkin bir şekilde teşvik etmek için, teknik ilkelerin ve çevresel hedeflerin, şüphesiz mimari mesleğin bir ayrıcalığı olan yeterli ve yaratıcı bir tasarım süreci içinde benimsenmesi şarttır. Projelerde çevresel hedeflerin konmasında bina, mahalle ve şehir ölçeğinde “Yeşil Bina, Mahalle ve Şehir” Sertifika Sistemleri binaların, mahallerin ve şehirlerin çevresel performansının nitel ve/veya nicel olarak belirlenmesinde ve ne kadar sürdürülebilir olduğunun ortaya konulmasında kullanılan araçlar olarak 1990’ların başından beri kullanılmaktadır [12].
Sertifikalandırma sistemlerine olan ilgi yetkililer arasında ve özellikle küresel yatırımcılar ve gayrimenkul geliştiricileri arasında artmaktadır. Elde edilen sertifikaların geliştiriciler için ölçülebilir pazarlama gücü getirmesi beklenmektedir. Kentsel alanların değerlendirilmesi, belediyeler ve kentsel alanların karşılaştırılmasına olanak sağlamakta ve özellikle karar alma süreçlerini desteklemektedir. Yetkililer, şehir planlamacıları ve tasarımcılar karar verme sürecinde bu sertifika sistemlerinden en çok yararlanacaklar [13].
Sertifika sistemleri sürdürülebilir tasarım sürecinde, tasarım kararlarının oluşturulmasında ve bu kararların sonuçlarının değerlendirilmesinde, böylelikle sürdürülebilir tasarım alternatifleri arasında optimum olanın seçilmesi yönünde bir ölçütler listesi sunmaktadır. Sürdürülebilirlik değerlendirme araçlarının kullanımlarına ilişkin potansiyel faydalarının ortaya konulması ve sürdürülebilir mimari tasarım sürecindeki rollerinin açık bir şekilde tanımlanması, sürdürülebilirlik amacına ulaşmak konusunda tasarımcıları desteklemesi ve sürdürülebilirlik değerlendirme araçlarının karar desteği oluşturacak şekilde mimari tasarım sürecine entegre edilmesi yönüyle önemlidir. Daha yaşanabilir bir yapılı çevre oluşturmak üzere mimari tasarım sürecine veri desteği sağlayan sürdürülebilirlik değerlendirmeleri bu şekilde sürdürülebilir mimari tasarım düşüncesini destekleyen önemli araçlar haline gelmektedir [14].
Araştırma, çevresel değerlendirme metodlarının, tasarım sürecine performans hedeflerinin ve kriterlerinin dahil edilmesinin yapısal bir yöntemini sağlayabildiklerini bu şekilde tasarım sürecini destekleyebildiklerini belirtmektedir. Bu bağlamda bina sürdürülebilirlik değerlendirme araçlarının mimari tasarım sürecinde önemli tasarım konuları üzerinde karar verme sürecinin bir parçası olarak rol oynayabilmesi mümkündür. Değerlendirme araçları, çevresel değerlendirme ile karar verme çerçevesi arasındaki arayüzdür ve tasarımcıların farklı seçimlerinin sonuçlarını anlamalarına yardımcı olarak karar verme sürecine bilgi sağlamaktadır. Değerlendirme araçları bu şekilde çevresel performansın iyileştirilmesine hizmet etmektedir [15].
Sürdürülebilirlik değerleme araçları, yerel adaptasyon yapılırsa daha etkili olacaktır. Bu da tasarım ve bina gerçeklerine duyarlı uyumlu göstergeler ile, uygulandıkları ülkelerin, yerel standartları, inşaat süreçleri, mülkiyet ve yönetim yapılarını kapsayacak şekilde uygun adaptasyon geçirmeleri demektir. Araştırmalar, yerel değerleme aracı oluşturulan, ülkelerde bile LEED/BREEAM gibi sistemlerin artarak kullanılmaya devam ettiğini göstermektedir.
Ancak, yeşil bina derecelendirme araçları, özellikle de yerel olarak oluşturulanlar, yöntem/süreçlerde dahil ortak uluslararası çerçevelerle uyumlu hale getirilerek yararlı olabilir ve binaların karşılaştırılmasına ve kıyaslanmasına olanak tanır[16].
Şehirler ölçeğinde sürdürülebilirlik değerleme araçlarının ilki, Amerikan Yeşil Binalar Konseyi (USGBC) tarafından çıkarılmıştır. “Şehirler ve Topluluklar için LEED” belediyelerin doğal sistemler, enerji, su, atık, ulaşım ve yaşam kalitesine katkıda bulunan diğer birçok faktör için sorumlu, sürdürülebilir ve özel planlar oluşturmalarına yardımcı olur.
Sertifikasyon programları, genel sürdürülebilirliklerini ve yaşam kalitelerini artırmak için şehirlerin ve toplulukların planlanma, geliştirme ve işletilmesi şeklinde devrim sağlar. LEED çerçevesi, sosyal, ekonomik ve çevresel performans göstergelerini ve stratejilerini, ilerlemeyi kıyaslama ve iletme için net, veri odaklı bir araçla kapsar. Program Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ile uyumludur [17].
Şehirler ve Topluluklar için LEED, projelerin genel sürdürülebilirlik hedeflerine doğru ilerlemeyi güvenilir bir şekilde izlemesine yardımcı olur ve dünya çapındaki diğer şehirlerle karşılaştırma yapılmasına olanak tanır. Platform, her boyuttaki şehir ve bölgenin tüm gelişim aşamalarında şehirlere ve topluluklara hizmet vermektedir. Katılımcılar kamu ya da özel olarak yönetilen, yeni veya hızla gelişen yerler, olgun veya tamamen yerleşik yerler, mahalleler veya ilçeler ve bölgeler veya ülkeler olabilir.
Şehirler ve Topluluklar için LEED yerel liderlere şu alanlarda yardımcı olur
Sürdürülebilir Malzeme
Yapı malzemeleri yapının sürdürülebilirliği açısından doğrudan veya dolaylı olarak, binanın hem yapımı esnasında, hem işletim süresince, hem de ömrünün sonunda önemli rol oynar.
Yapı malzemeleri, dünyadaki malzemelerin %40‘ını oluşturur. Yapı malzemelerinin temini, kullanıma hazır hale getirilmesi, proje alanına taşınması ve ömrünün sonunda yok edilmesi veya geri dönüştürülmek üzere değerlendirilmesi, toplamda bakıldığında oldukça yüksek bir çevresel etki ortaya çıkarır. Her yıl yaklaşık 3 milyon ton taş, kum, mineral, ahşap, petrol ve diğer malzemeler, yapı malzemesi olarak kullanılmak için çıkarılır ve çeşitli çevresel etkiler yaratan bir dizi işlemden geçer. Bu etkiler arasında doğal ortama zarar vermek, habitat kaybına sebep olmak, yan ürünlerden kaynaklı katı atık üretimine yol açmak ve işlemin bütün aşamalarında enerji tüketimine sebep olmak sayılabilir [18].
Mimarlar projelerde malzeme seçiminde lider rol oynar. Bu sistemlerde ki yol göstericiliğin mimarlık sektörü tarafından benimsenmesi ve proje şartnamelerinin yeşil etiketli malzemeleri kapsayacak şekilde hazırlanması şehirlerimizin sürdürülebilir olmasına direk katkı sağlar.
En iyi örnekler
Afyonkarahisar Belediyesi Türkiye’de LEED Cities (Şehirler) sertifikasına başvuran ilk şehir olmuştur. Bu sistem belediyeye enerji, su, atık, kirlilik ve karbon emisyonları ile ilgili stratejileri uygulamak için gereken çerçeveyi sağlamıştır. Derecelendirme sistemi, bu çevresel faktörlerin yanı sıra sağlık, eşitlik, eğitim ve refah gibi sosyal ve ekonomik göstergeleri de ele almaktadır.
Buna ek olarak, bu sistem Afyonkarahisar Belediyesinin sürdürülebilirlik performansını ve hedeflerini tutarlı bir biçimde izlemesine, ölçmesine ve iletişim kurmasına yardımcı olması planlanmıştır. Afyonkarahisar’da ÇİMSA’nın ilk fabrikasının şehirde ilk LEED_Platin alan proje olması [19], Afyonkarahisar Ticaret Odası’nın varolan binasını yeşil iyileştirme yaparak kamu binaları arasında en yüksek şehir dereceyi alması [20] şehir ölçeğinde bu sertifikanın alınmasında artı değer yaratacaktır. Varolan bina projesi NZEB hedefi konularak olarak ele alınmış ve bina arazisinde ve çatıda yenilenebilir enerji kaynaklarından maksimum düzeyde faydalanmıştır.
Sonuçlar
İklim kriziyle ve küresel pandemi tehditleriyle yaşadığımız bu kritik dönemde sürdürülebilir mimari her zamankinden daha önemli bir konu olarak akıllı şehirlerin gündemindedir. Şehirler uluslararası hazırlanan bu çerçevelerden faydalanarak, karbon sıfır hedefi stratejileri 2030 ve 2050 hedefleri göz önüne alınarak planlama yapmalıdır. Tüm belediye ihaleleri yeşil şartnamelere göre yapılmalı ve yeşil satın alma prosedürleri rutin hale getirilmelidir. Tüm kamu binalarının yeşil yapılması ve varolanların da yeşil iyileştirilmesi için mimar ve mühendislerin bu alanda aktif çalışan STK’lardan ve üniversitelerden eğitimler almaları ve yeşil binalar alanında akreditasyon almaları bu alanda yetkinliği olan profesyönellerin kapasitesinin artmasına yol açacaktır. Bütünleşik bakış açısı ve yaşam döngüsü tabanlı ve metrjkler üzerine kurulu bir akıllı sürdürülebilir yaklaşım, şehirlerimizi asıl akıllı yapacak yaklaşımlardır.
Referanslar
