Prof. Dr. Faris KARAHAN

Atatürk Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü

Kentler, artan nüfus, plansızlık, hızla gelişen teknoloji ve beraberinde getirmiş olduğu zararların çoğalması, iklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin artması ve doğal afetlerin sıkça görülmeye başlanmasıyla kimliklerini, sistemlerini, yapı ve fonksiyonlarını kaybetme riski ile karşı karşıya kalmaktadırlar (Yüksel ve Yılmaz 2008). Bu nedenle, kentlerin ekonomik, ekolojik, estetik, sosyal ve teknik açıdan geliştirilmesi ve potansiyel risklerin etkilerinin asgari seviyelere indirilmesi için çözüm önerileri üretilmeye devam etmektedir. Bu yaklaşımlar kent planlama, mekânsal planlama, kentsel tasarımın yeşil altyapı politikaları ile desteklenmesini kaçınılmaz bir duruma getirmiş bulunmaktadır (Özkur Karahan 2018).

Günümüzde sürdürülebilir kent gelişimi ve yönetimi, sürdürülebilir kent ve planlama için izlenen kentleşme politikaları genellikle ekonomi ile ekolojiyi karşı karşıya getirmekte bu kapsamda kısa vadeli ekonomik kaygılar, perspektifler ve getiriler kentleri biçimlendirmek ve çevresel sürdürülebilirlik geri planda kalmakta sürdürülebilirlik ile kurulan ilişki ancak görünür ve karlı bir yatırım planlanması koşulunda düşünülmektedir (Çalışkan 2004, Zhao vd 2013, Akyol 2016, Çiğdem ve Akyol 2016, Korkut vd 2017, Özkur Karahan 2018).

Yeşil altyapının desteklenmesi, tüm dünyada ekolojik kent, sürdürülebilir kent, akıllı kent ve dirençli kent gibi yaklaşımların HABİTAT, Avrupa Kentsel Şartı, Quito Deklerasyonu gibi konferans, sözleşme ve/veya süreçlerle desteklenmesi ile bütüncül bir planlama ve tasarım sürecinin sağlık, spor ve turizm gibi sosyal kalkınmanın önemli sektörleri ile ele alınmasını gündeme taşımaktadır (Çizelge 1).

Çizelge 1. Quito Deklerasyonu ile bölgelerden ve kentlerden beklenen Sürdürülebilir Kentsel Gelişime yönelik dönüştürücü taahhütler ve ilişkili alt bileşenler (Anonim 2016, Demirel ve Oruçkaptan 2018; Özkur Karahan, 2018)

Şüphesiz bu süreç kentlerde genel anlamda fiziksel aktivite ve hareketli yaşamı destekleyen mekânsal planlamaların yeşil altyapı gelişimi altında ele alınmasını ve bu yapının açık-yeşil alanlar, yeşil yollar ve yeşil enerji planlanması, uygulanması ve yönetilmesi süreçlerini içermektedir (Şekil 1).  Burada kentlerde hareketli yaşamın desteklenmesi sürecine yaya yolları, bisiklet, MoveWeek haftası ve etkinlikleri bağlamında değinilmektedir.

Şekil 1. Kentsel hareketliliği destekleyecek yeşil kent yaklaşımı (Tırla vd 2017)

KENTSEL HAREKETLİLİK TALEBİNİN GEREKÇELERİ

1900–2000 arasındaki dönem “kentsel devrim”in yüzyılı olarak isimlendirilmektedir. Birleşmiş Milletler (UN) verilerine göre 1800’lerde dünya nüfusunun %3’ü, 1900’lerde %14’ü, 2000’de %47’si kentsel alanda yaşamakta ve 2050 yılında ise %72’sinin kentlerde yaşaması beklenmektedir ve Birleşmiş Milletler’in 2017 de revize ettiği Dünya Nüfus Tahmin Raporu’na göre 2017’de 7.5 milyar olan dünya nüfusunun 2050 yılında 9.8 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir (Demirel ve Velibeyoğlu 2017).

Son elli yılda, sanayileşme ve takip eden kentleşme pratikleri ile gelişmekte olan ülkelerdeki kentlerin çoğu büyümüştür (Demirel ve Velibeyoğlu 2017) ve günümüzün kentleri dünya kaynaklarının %75’inin tüketiminden sorumlu tutulmaktadır (İnançlı, 2015). Diğer taraftan 20.yüzyılda kendini gösteren temel insan gereksinimi olan barınma ve konut sorununun çoğunlukla gelişmekte olan ülkelerde kentleşmenin gecekondulaşma ve betonlaşma sorunu ile karşı karşıya kalması sonucu düzensiz ve plansız kentleşme ile kentsel altyapı ve kentsel çevre sorunları ortaya çıkmaya başlamıştır (Uzun ve Çete 2005; Fırat 2014; Demirel ve Velibeyoğlu 2017).

Avrupa düzeyinde Uluslararası Spor ve Kültür Derneği (ISCA) ve Avrupa Bisiklet Federasyonu (ECF)  tarafından hazırlanan raporlarda (1) Avrupa’da fiziksel aktivite eksikliği nedeni ile yılda 600.000 ölüm gerçekleştiği ve (2) Avrupa’da fiziksel aktivite eksikliği nedeni ile direkt yada dolaylı olarak yılda yaklaşık 100 milyar Avro sağlık harcaması yapıldığı belirtilmektedir (ISCA, 2019; ENVERÇEVKO, 2019).

SÜRDÜRÜLEBİLİR KENT İÇİ HAREKETLİLİK

2000’li yıllarda Avrupa Birliği (AB) kentlerinde yaşam kalitesini arttırmak için sürdürülebilir ve entegre planlama yaklaşımı benimsenmiştir. Bu nedenle 2009 yılında Sürdürülebilir Kent İçi Hareketlilik Planları (SUMP), Avrupa Komisyonu’nun Kent İçi Hareketlilik üzerine hazırlanan Eylem Planında yeni bir planlama yaklaşımı olarak sunulmuştur. 2010’da AB Konseyi SUMP geliştirilmesi yönündeki desteğini açıklamıştır. Rekabet Edebilirlik ve İnovasyon Yürütme Ajansı ve Avrupa Komisyonu’nun (EACI) 2010-2013 yılları arasındaki ortak çalışmalarının çıktısı olarak Ocak 2014’de “SUMP Geliştirme ve Uygulama Kılavuzu” geliştirilmiştir. Bu kılavuz SUMP hazırlığına dahil olan paydaşlar, yerel yönetimler, kent içi ulaşım ve hareketlilik uygulayıcılarına destek sağlamak için geliştirilmiştir.

Şu anda tüm dünyada benimsenmeye başlanan bu planlama yaklaşımı ilk olarak AB şehirlerinde kent içi ulaşım problemlerini çözmek, Avrupa İklim ve Çevre Hedeflerine ulaşmak için sürdürülebilir ulaşım modlarına geçişi sağlamak için uygulanmıştır. Geleneksel ulaşım planları yerine SUMP insana odaklanarak katılım, entegrasyon ve değerlendirme süreçlerini kapsamaktadır. SUMP kentlerin zaman içerisinde geçirdiği değişimler doğrultusunda sürekli değişen planlardır, geliştirilmesi ve uygulanması kentlerin mevcut planlarıyla uyumlu şekilde yapılmalıdır (Anonim 2015).

 AVRUPA HAREKET HAFTASI

 Hareket Haftası sportif ve fiziksel aktivitelere düzenli katılım ile aktif olmanın yararlarını gösteren Avrupa çapında 2012’den beri her yıl uygulanan bir etkinliktir. 2020’ye kadar devam etmesi planlanmaktadır. Hareket haftası Türkiye koordinasyon sayfası https://turkey.moveweek.eu/  adresinde yer almakta olup hareket haftasında faaliyet yapmak isteyen hareket temsilcileri ve kuruluşlarının bu sayfadan başvuru ve onay işlemlerini tamamlamaları gerekmektedir (Şekil 2). Program 80 ülkede 200 üzeri üye dernek/federasyon/kuruluş ile 45 milyon kişilik üyesi bulunan Kopenhag merkezli Uluslararası Spor ve Kültür Derneği (ISCA) ve 40 ülkede 70 üye dernek/federasyon/kuruluş ile 35 milyon bisikletçi üyesi bulunan Brüksel merkezli Avrupa Bisikletçiler Federasyonu (ECF)  tarafından koordine edilirken Türkiye etkinlikleri Muğla merkezli Enerji Verimliliği ve Çevre Koruma Derneği (ENVERÇEVKO) tarafından yürütülmektedir. Türkiye’de Avrupa Hareket Haftası programı ile ilgili ilk aktivite ise bir bisiklet çalıştayı ve turu olarak 12-13 Ekim 2013 tarihlerinde Erzurum ili Uzundere ilçesinde organize edilen Uzundere Kaymakamlığı, Uzundere Belediyesi, Çağlayan Bilim Kültür ve Sanat Derneği, Doğu Anadolu Doğa Sporları İhtisas Kulübü Derneği (DADAK) ve Uzundere Kadın Emeğini Değerlendirme Derneği (UZKADER) işbirliğinde gerçekleştirilen “Çoruh Vadisinde Bisikletli Yaşam Çalıştayı ve Turu” olmuştur (Karahan, 2018). Bu programın organizasyonu ise Erzurum merkezli Çağlayan Bilim Kültür ve Sanat Derneği ve Muğla merkezli Enerji Verimliliği ve Çevre Koruma Derneği tarafından gerçekleştirilmiştir (Şekil 2; Şekil 3; Şekil 4).

Şekil 2. Avrupa Hareket Haftası Türkiye resmi web sayfası.

Şekil 3. Çoruh vadisinde Bisikletli Yaşam Çalıştayı Katılımcıları

Şekil 4. Türkiye’nin 11. Sakin Kenti Erzurum ili Uzundere ilçesinde TRT Erzurum Radyosunun ilk spikerlerinden Özcan ATAMERT’in başlattığı Çoruh vadisinde Bisikletli Yaşam Turu faaliyeti (Ekim 2013).

Enerji Verimliliği ve Çevre Koduma Derneği (ENVERÇEVKO) Yaşayan Şehirler Platformu ve 9 Eylül Üniversitesi işbirliğinde düzenlenen ‘Şehir Ödülleri’ töreninde Avrupa Hareket Haftası etkinliklerine yönelik faaliyetleri de dahil olmak üzere yaptığı bisikletli ulaşım ve bisikletli turizm çalışmaları, farkındalık, sürdürülebilirlik, toplumsal fayda gibi yönleri ile ‘Yılın Sivil Toplum Örgütü’ ödülüne layık görülmüştür.

ŞİMDİ HAREKET ZAMANI (NowWeMove) KAMPANYASI

NowWeMove (NWM) Uluslararası bir spor ve Kültürel aktiviteler için farkındalık artışı  kampanyası olarak başlatılmıştır. Kopenhag merkezli ISCA (International Sport and Culture Association-Uluslarararası Spor ve Kültür Derneği) tarafından Ulusal koordinatörler aracılığı yürütülmektedir. Bisiklet projelerinde ise Brüksel merkezli ECF (European Cyclist’s Federation-Avrupa Bisikletçiler Federasyonu ile işbirliği yapılmaktadır. AB Erasmus+SPORT tarafından finanse edilmektedir. 2012– 2020 yıllarını kapsamaktadır. NowWeBike (Şimdi Bisiklet Zamanı), MoveWEEK (Hareket Haftası), ESSD European School Sport Day (Avrupa Spor Okulları Spor Günü), NoElevators Day (Asansörsüz Gün) vb alt bileşenlerle kampanya her yıl yeni bileşenler eklenerek ve/veya yeni ülke geçtikçe büyümektedir. Türkiye NowWeMove kampanyası Türkiye Ulusal Koordinatörlüğü Muğla merkezli ECF ve ISCA üyesi ENVERÇEVKO derneği tarafından 2012’den beri sağlanmaktadır (MoveWeek Türkiye, 2019).

Şimdi Hareket Zamanı kampanyasının vizyonu 100 milyonu aşkın Avrupalı katılımcıya ulaşarak hareketli yaşamın yararları konusunda farkındalık yaratmak ve içeriği spor ve sanat olan amatör/profesyonel ruhlu etkinliklerin sayı ve niteliğini artırmak olarak belirlenmiştir.  Bu kampanyanın hedef kitlesini ise; herhangi bir ayrıma gidilmeksizin çocuklar, kadınlar, yaşlılar, engelliler ve gençler ile hareketsiz yaşam biçimini benimsemiş olan televizyon ve bilgisayar bağımlısı ya da yoğun iş temposu nedeniyle hareketsiz kalan kitleler  oluşturmaktadır.

Şimdi Hareket Zamanı kampanyasının hedefleri ise;

• Halk tabanına yayılmış fiziksel aktivite ve basit sportif etkinliklerin yararları konusunda farkındalık yaratmak,
• Hareketsizlik sonucu, diabet, kanser, sağlıksız diyet, kronik vb hastalıklara karşı alınabilecek bireysel tedbirler hakkında farkındalık ortaya koymak,
• Fiziksel aktivitelere, kültürel ve spor etkinliklerine katılımı daha geniş kitlelere ulaştırmak, hayat biçimlerini sağlıklı yaşam kültürüne dönüştürmek,
• Fiziksel aktivite ve spor etkinliklerine erişimi artırmak için yenilikçi girişimleri artırmak sıralanmaktadır (ENVERÇEVKO, 2018; MoveWeek Türkiye, 2019)

Çizelge 2. NowWeMove (Şimdi hareket Zamanı) Kampanyası Bileşenleri (ENVERÇEVKO, 2019).

SONUÇ VE ÖNERİLER

Kentlerde hareketli yaşamın ulaşım, spor, kültür ve sanat yolu ile artırılması şüphesiz bir yönü ile sosyal gelişme ve kalkınma diğer bir yönü ile de mekânsal gelişme süreçlerinin desteklenmesi söz konusu olabilmektedir. Kent yaşamında hareketliliğin çevre ve insan sağlığını bütüncül olarak geliştireceği bir yaklaşımın yeşil büyüme ve yeşil altyapının dinamik bir süreci olarak ekolojik mimarlık ve yerleşim politikalarının benimsenmesi, bunu destekleyecek yeşil yol ve koridorların yaya bölgeleri, bisiklet yolları, meydanlar gibi çevre dostu ulaşım ve yaya dostu kent modellerinin geliştirilmesi ile mümkün olabileceği değerlendirilmektedir. Türkiye’de metropoller ile nüfusun yoğunlaştığı büyükşehirlerde yerel yönetimlerin ve İçişleri Bakanlığının kentlerin hareketlilik kapasitesini artırmak bakımından aşağıdaki eylemlere yönelmeleri önemsenmektedir. Bunlar:

İmar planlarının sürdürülebilir ulaşım eylem planları ile uyumlu olarak ele alınması,

Ulaşım, imar, proje etüd, çevre koruma ve kontrol daire başkanlıkları gibi yerel yönetim birimlerinin kentsel hareketliliğin mekânsal ve sosyal boyutlarını sentezleyen bir koordinasyon yapısı benimsemesi

Mevcut ulaşım altyapısı ile bisikletli ulaşım ve yayalaştırma projeleri/uygulamalarının entegrasyonunun yapılması

Motorlu araç ve bisiklet kullanıcılarının trafik kuralları ve düzeni içerisinde nasıl bir etkileşim içerisinde olacakları konusunda eğitilmeleri ve farkındalık çalışmalarının yürütülmesi

KAYNAKLAR

Akyol, D. 2016. Kent yönetiminde ekolojik sürdürülebilirlik. Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı, 169, İzmir.

Anonim 2015.  Sürdürülebilir Kent İçi Hareketlilik Planları (SUMP) Çalıştay Raporu. Yaşanabilir Şehirler Sempozyumu , İstanbul Teknik Üniversitesi, 20 Kasım 2015,, s14.

Anonim 2016. HABITAT III: Yeni Kentsel Gündemin ilk Taslağı, Birleşmiş Milletler Konut ve Sürdürülebilir Kentsel Gelişim Konferansı, 23, Quito, Ekvator.

Çalışkan, O. 2004. Sürdürülebilir kent formu: derişik kent. Planlama, 2004(3), 33–54.

Çiğdem, A. ve Akyol, D. 2016. Ekolojik sürdürülebilir kentsel yönetim bağlamında Türkiyede yerel yönetimlerin yasal olanakları ve 2014 sonrasındaki değişimi. TURAN–SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, 8(32), 244–250.

Demirel, Ö. ve Oruçkaptan, A. 2018. Şehircilik Şurası/2017’nin Peyzaj’ı Oluşturan Değerler ve Çevresel Sürdürülebilirlik Bağlamında Değerlendirilmesi, Uluslararası Kentleşme ve Çevre Sorunları Sempozyumu: Değişim/Dönüşüm/Özgünlük, 28-30 Haziran, Eskişehir Teknik Üniversitesi, Eskişehir.

Demirel, Ö. ve Velibeyoğlu, K. 2017. Yeni Kentsel Gündem: Çevresel Sürdürülebilirlik, Türkiye Peyzajları II. Ulusal Konferansı: Peyzaj Politikaları, 20-21 Kasım, İstanbul Teknik Üniversitesi, 1–16, İstanbul.

ENVERÇEVKO, 2019. https://www.facebook.com/groups/174039765993168/ Erişim Tarihi: 28.03.2019

Fırat, A.S. 2014. Doğayı ve insanı yoksullaştırıcı kentleşme pratikleri. TESAM–Tesam Akademi Dergisi, 1(2), 31–64.

ISCA, 2019. http://isca-web.org/english/nowwemove Erişim Tarihi: 03.04.2019

Karahan F., “Avrupa Hareket Haftası (MoveWeek) ve Erzurum için Fırsatlar”, Sağlıklı Kentler Birliği Erzurum Konferansı, Erzurum, TÜRKIYE, 13-15 Nisan 2018.

Korkut, A., Kiper, T. ve Topal, T. Ü. 2017. Kentsel peyzaj tasarımda ekolojik yaklaşımlar. ARTİUM, 5(1), 14–26.

MOVEWEEK Türkiye, 2019. https://turkey.moveweek.eu/ Erişim Tarihi: 01.04.2019

Özkur Karahan, A. 2018. Dirençli Kentler Bağlamında Karaman Kentinin Değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Tırla, M-L., Manea, G., Vijulie, J., Matei, E. ve Cocos, O. 2014. Green Cities-Urban Planning Models of the Future, 462-479.

Uzun, B. ve Çete, M. 2005. Gelişmekte Olan Ülkelerdeki Yasadışı Yerleşim Sorunlarının Çözümü İçin Bir Model, 10. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 28 Mart–1 Nisan, Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, 1–4, Ankara.

Yüksel, Ü.D. ve Yılmaz, O. 2008. Ankara kentinde kentsel ısı adası etkisinin yaz aylarında uzaktan algılama ve meteorolojik gözlemlere dayalı olarak saptanması ve değerlendirilmesi. Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak. Der., 23(4), 937–952.

Zhao, P., Chapman, R.,  Randal, E. and Howden–Chapman, P. 2013. Understanding Resilient Urban Futures: A Systemic Modelling Approach. Sustainability, (5), 3202–3223.