Prof. Dr. Seçil ÖZKAN

Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

1. GİRİŞ

Sağlık okuryazarlığı, bireyin sağlığını iyileştirici şekilde temel sağlık bilgilerini ve hizmetlerini edinebilme, yorumlayabilme ve anlayabilme kapasitesi olarak tanımlanmaktadır (1). Sağlık okuryazarlığı karmaşık okumaları, dinleyip anlamayı, analitik ve karar verici beceriyi ve bu beceriyi sağlıkla ilgili durumlarda kullanabilmeyi de içermektedir (2).

Sağlık okuryazarlığı terimi ilk kez 1974 yılında S.K. Simonds tarafından Health Education as Social Policy adlı kitapta kullanılmıştır. 1990’lı yıllarda sağlık okuryazarlığı kavramı insan sağlığı üzerine etkisinin büyük olacağı düşüncesi ile yeniden tanımlanmaya ve tartışılmaya başlanmış; 2000’li yıllarda konuya ilişkin araştırma ve uygulamalar uluslararası kuruluşların da gündemine alınmıştır. DSÖ sağlık okuryazarlığını “iyi sağlık halinin sürdürülmesi ve geliştirilmesi yolunda bilgiyi kullanma ve anlamak için bireysel olarak bilişsel ve sosyal beceri elde etme kapasitesi” olarak tanımlanmıştır(3-5).

DSÖ’ ye göre sağlık okuryazarlığının genel okur-yazarlık ile yakın ilişkisi şu şekilde yapılmaktadır:   “sağlık okur-yazarlığı genel okur-yazarlık ile ilişkili olup insanların yaşamları boyunca sağlık hizmetleri ile ilgili konularda kanaat geliştirmek ve karar verebilmek, sağlıklarını korumak, sürdürmek ve geliştirmek, yaşam kalitesini yükseltmek için sağlık ile ilgili bilgi kaynaklarına ulaşabilme, sağlık ile ilgili bilgileri ve mesajları doğru olarak algılama ve anlama konularındaki istekleri ve kapasiteleridir”  (6).

Kavramsallaştırılırsa, sağlık okuryazarlığı birçok sosyal, kişisel ve bilişsel yetenek ile birlikte sağlık sisteminde yer almak için zorunlu olan kritik düşünme, problem çözme, karar verme, bilgi alma ve iletişim için gereken okuryazarlık becerilerinden doğmuştur. Ek olarak, sağlık okuryazarlığı kültür, kavram ve dil alanına yayılmıştır (7,8).

UNESCO 2009 raporuna göre; Dünyada 776 milyon yetişkin temel sağlık okuryazarı değildir. Amerika’da ise yapılan bir çalışmada yetişkin bireylerin %50’si temel sağlık okuryazarlığına sahip değildir(9).

Sağlık okuryazarlığı ile ilgili olarak 8 Avrupa ülkesinde(Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Hollanda, İspanya, İrlanda, Polanya, Yunanistan) yapılan çalışmada; ülkeler bir bütün olarak değerlendirildiğinde çalışmaya katılanların %12 sinin bu konuda yetersiz, %35 sinin ise problemli düzeyde bilgi ve yeteneğe sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Genel eğitim ve gelir düzeyi düşük olan gruplarda, azınlık gruplarında, yakın zamanda göç etmiş olanlarda, genel sağlık düzeyi düşük olanlarda, uzun süreli sağlık sorunu olanlarda ve yaşlılarda sağlık okur-yazarlığı düzeyinin daha düşük olduğu ortaya çıkmıştır(10).

Sağlık Okuryazarlığı

Sağlık Okuryazarlığı; sağlıklı yaşam yılını ve kalitesini artıran, sağlık eşitsizliklerini gideren; sağlık profesyonelleri için; mesleki tatmin ,doğru iletişim ve klinik becerileri kullanabilme; sağlık hizmeti alanlar için; anlaşılır olabilmeyi, karara katılımda daha fazla aktif rol almayı ve daha kaliteli sağlık hizmetinden yararlanabilmeyi sağlayan bir öğedir. Sağlık okuryazarlığı hem sağlık hizmeti sağlayanların, hem de bireylerin sorumluluğundadır. Sağlığın korunması ve sürdürülmesi için kültür oluşturma aracıdır. Sağlık okuryazarlığı kişilerin; sağlıkla ilgili edinilenleri okuma, dinleme, analiz etme, karara katılma, karar verme ve hayata uyarlanma aşamalarını kapsar. Sağlık okuryazarlığı, sadece okuma yeteneği değildir. Sağlık okuryazarlığında;

Sağlık hakkının, hasta haklarının bilincine varılması

Kamu sağlığı duyurularının, sağlık eğitimi materyallerinin vb. anlaşılması

Bireylerin kendi hastalık ya da rahatsızlıkları ile ilgili olarak sağlık hizmeti sağlayan kişi ve kurumlara ulaşma becerileri

Hekimlerin tedavi ve teşhise yönelik direktifleri, onay formlarını anlayabilmesi

Görsel okuryazarlık (grafik vb. bilginin yorumu), Bilgisayar okur-yazarlığı, Bilgi okur-yazarlığı (doğru bilgiyi elde etme ve uygulama),Sayısal okur-yazarlık (hesap yapabilme) becerileri

Bütüncül sağlık hizmetlerine yaklaşma yeteneği gibi birçok kompenent vardır.

Tanımdan hareketle sağlık okuryazarlığı 3 sınıfa ayrılır.

1. İşlevsel (Fonksiyonel) Sağlık Okuryazarlığı

Bireylerin sağlıkla ilgili okuma ve yazma temel becerilerini gösterir. Sağlık riskleri veya sağlık sisteminin nasıl kullanılacağı, temel sağlık eğitim materyallerini okuma yeteneğini içerir.

1. İletişimsel (İnteraktif) Sağlık Okuryazarlığı

Özellikle sağlık sunucuları ile iletişim kurabilme konusunda gelişmiş bilişsel ve sosyal yetenekleri, kendine güven gibi kişisel ve sosyal yetileri, sağlık aktivitelerine katılma, medyada sağlık enformasyonunu aramayı, sağlık mesajlarını anlama ve değişen koşullarda ki sağlık bilgilerini uygulamayı kapsar.

1. Eleştirel (Kritik) Sağlık Okuryazarlığı

Bir üst düzey bilişsel ve sosyal yetenekleri ve eleştirel düşünebilme kabiliyetini içerir. Sağlık enformasyonunu (özellikle medyadan yansıyan haberlerin doğru yorumlanması ve değerlendirilmesi) kritik olarak analiz edebilme, kişisel ve toplum kapasitesini geliştirebilme, sağlığın sosyal ve ekonomik tanımını görebilme, sağlığın politik ve ekonomik boyutlarını anlayabilmeyi içerir(3-5).

2.2.Sağlık Okuryazarlığı Düşük Bireylere Yaklaşım

Yetersiz sağlık okuryazarlık toplumun tüm kesimini etkilemektedir. Sağlık okuryazarlığını artırmak ve sağlığı olumlu etkilemek çok sektörlü bir çalışma olup her paydaşa görevler düşmektedir. Sağlık okuryazarlığını artırmayı hedefleyen; eğitim programları(yaşa uygun), farkındalığı artırıcı kampanyalar, yaşlıların sağlık okuryazarlığı konusunda bilinçlenmeleri, paydaşlarla sosyal sorumluluk projeleri, bilgiye dayalı karar verebilme yetisini geliştirme, fiziksel, ruhsal ve sosyal katılımı teşvik etme ve aktif yaşlanma için kapasite geliştirme gibi faaliyetler çok paydaşlı olarak yürütülmelidir(10,12,13)

Avrupa Komisyonu’nun sağlık okuryazarlığı düşük bireyler için hazırladığı sağlık okuryazarlığı eğitim programı; etkili iletişim becerileri, aktif ya da pasif olarak sağlık hizmetlerinden yararlanmaları, hasta haklarını ve sorumluluklarını öğrenmeleri, şikâyet mekanizmalarının farkında olmaları,  bilgilendirilmiş onam hakkında bilgi sahibi olmaları gibi konuları içermektedir(12,13).

Özellikle sağlık personeli başvuranların  genel okuryazarlıklarını arttırmak için yapabilecekleri az iken bireylerin sağlıkla ilgili bilgileri anlamalarını artırmak için kullanabilecekleri yöntemler vardır. İletişimde kolay anlaşılır bir dil kullanarak, hasta dostu yazılı materyaller hazırlayıp kullanarak, verdiği bilgileri hastaların anlayıp anlamadığını kontrol ederek hastalar için daha etkili olabilirler(14,15).

Düşük sağlık okuryazarlığına sahip bireylerde sağlık iletişimini geliştirme adımları

Sağlık okuryazarlığı ve iletişim uzmanlarının genel görüşü bireylerle iletişimi geliştirmede altı basamak vardır(14):

Yaşlı yetişkinlere, saygı, kabul ve desteği ileten bir yaklaşımda yaşa uygun stratejilerle; özellikle sabah saatlerinde, ek süre vererek, geçmiş deneyimleriyle destekleyerek, günlük faaliyetleri, sosyal yapısı ve fiziksel işlevleriyle ilişkilendirerek, yazılı materyal ve somut terimler kullanarak, yerinde tekrar yaparak ve bir aile üyesini veya güvenilir bir arkadaşını yanında alarak iletişime özen göstermek gereklidir(12,13).

2. SONUÇ VE ÖNERİLER

Bütün dünyada gelişen sağlık okuryazarlığı ile ilgili çalışmalar ile Türkiye’de de bu çalışmalara başlanmıştır. T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Türkiye Halk Sağlığı Kurumu ve Ankara Halk Sağlığı Müdürlüğü ve Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı  işbirliği ile “Türkiye Sağlık Çalışanları Sağlık Okuryazarlığı Davranış Geliştirme Programı”nın ön çalışması Ankara’da bir bölgede yapılmıştır. Bu kapsamda İhtiyaç saptama çalışmaları üç aşamada yapılmıştır:

1. Toplumun sağlık okuryazarlığı düzeyini saptama
2. Toplumun sağlık okuryazarlığına yaklaşımlarını değerlendirme

III. Sağlık personelinin sağlık okuryazarlığı konusunda bilgi-tutum ve davranışlarını saptama

Avrupa ülkelerinde kullanılan Sağlık okuryazarlığı ölçeğinin (HLS-EU) geçerliliği yapılarak, TSOY-32 ölçeği geliştirilmiştir(16). TSOY-32 ölçeği ile Türkiye’de bir bölgede yapılan bir çalışmada da, genel popülasyonda sınırlı (sorunlu ve yetersiz) sağlık okuryazarlığı %73 olarak saptanmıştır(17).

Bu ihtiyaç saptama çalışmalarından sonra sağlık personeline yönelik eğitim programının geliştirilmiştir. Eğitici eğitimi,  web tabanlı ve yüzyüze eğitim programlarının uygulanması ve eğitim programının değerlendirilmesi yapılmıştır.

2017 yılında da eğitim programının yeniden düzenlenmesi ve tüm Türkiye’ye yaygınlaştırılması çalışmaları başlamıştır.

Sağlık okuryazarlığına etkili tüm paydaşlarda tutum ve davranış değişimi için,  tüm sağlık personelinin konunun öneminin farkında olması, doğru ve bir çok kaynaktan toplumun farkındalığının arttırılması (kamu-özel sektörlerle, değişik duyulara, algılama stillerine hitap eden yöntemlerle) çalışmaları çok önemlidir ve devam etmelidir.

KAYNAKLAR

1. Peerson A. And Saunders M. Health Literacy Revisited: What Do We Mean And Why

Does İt Matter? Health Promot. Int., April 16, 2009; (2009) Dap014v1.

2. Healty People 2010: Understanding And Improving Health. US Department Of Health

And Human Services. 2nd Ed. Washington, DC: US Government Printing Office,

November 2000.

3.WHO. (2013) Health literacy The solid facts, WHO Regional Office for Europe UN City, Marmorvej 51 DK-2100 Copenhagen Ø, Denmark, ISBN: 978 92 890 00154.

4.Sezgin D. (2013) Sağlık Okuryazarlığını Anlamak. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, Sağlık İletişimi Özel Sayısı, 53-72

5.Adams RJ, Appleton SL, Hill CL, Dodd M, Finlay C and Wilson DH. (2009).Risks Associoated with Low Functional Health Literacy in an Australian. The Medical Journal of Australia, 191(10): 530–534.

6.WHO. Health Literacy. In: Kickbusch I, Pelikan LM, Apfel F, Tsouros AD, Editors.

World Health Organization, Regional Office For Europe, 2013.

7.Kirsch, I., Jungeblut, A., Jenkins, L., Kolstad, A. (1993). Adult Literacy İn America: A First Look At The Results Of The National Adult Literacy Survey. Washington, DC: National Center For Education, US Dept Of Education. Erişim: [Http://Nces.Ed.Gov/Pubs93/93275.Pdf]. Erişim Tarihi: 07/04/2013

8. Dewalt DA, Berkman ND, Sheridan S, Lohr KN, Pignone MP. Literacy And

Health Outcomes. J Gen Intern Med 2004; 19: 1228–1239.

9.Sorensen K, Van Den Broucke , Fullam J, et al. Health Literacy And Public Health:A Systematic Review And İntegration Of Definitions And Models. BMC Public Health 2012; 12(80): 1-13.

10. Bilir N. , Hacettepe Üniversitesi Halk Sağlığı Enstitüsü, Ankara, Turk J Public Health 2014;12(1)

11.Adams RJ, Appleton SL, Hill CL, Dodd M, Finlay C and Wilson DH. (2009).Risks Associoated with Low Functional Health Literacy in an Australian. The Medical Journal of Australia, 191(10): 530–534.

12.Lynn Mark, DO, FACOFP. (2009) Health literacy and the elderly, Osteopathic Family Physician 1, 64-69

13.Carolyn I. Speros, DNSc, APRN, ANP/FNP-BC. (2009) More than Words: Promoting Health Literacy in Older Adults, Speros, C. I., (Sept. 30) “More than Words: Promoting Health Literacy in Older Adults” OJIN: The Online Journal of Issues in Nursing Vol. 14, No. 3.

14.Barry D. Weiss, MD. (2009) Removing barriers to better, safer care: Health literacy and patient safety: Help patients understand; Manual for clinicians, American Medical Association Foundation and American Medical Association.

15.Osborne H. (2015) Health Literacy from A to Z: Practical Ways to Communicate Your Health Message. 2nd Edition. Sudbury, MA: Jones & Bartlett. ISBN-13: 978-1449600532

16. P Okyay , F Abacigil , H Harlak , ED Evci Kiraz , K Karakaya , H Tuzun , E Baran Deniz , G Saruhan , S Gursoy Turan ,HOmer Tontus , E Beser, (2015) “A new Health Literacy Scale: Turkish Health Literacy Scale and its psychometric properties” 8th European Public Health Conference: Poster Walks, European Journal of Public Health, Vol. 25, Supplement 3;357-358.

17. Ozkan S, Dikmen AU,  Tuzun H,  Karakaya K. (2016) Prevalence and determiners of  health literacy in Turkey, Eur J Public Health (2016) 26 (suppl_1): ckw175.072. DOI:https: //doi.org/10.1093/ eurpub/ckw175.072.