Doç. Dr. Göksenin İNALHAN

İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Öğretim Üyesi

Erişilebilirlik, herhangi bir ürünün, hizmetin, teknolojinin ya da fiziki ortamın engelliler ve yaşlılar dâhil olmak üzere herkes tarafından ulaşılabilir ve kullanılabilir olmasını ifade etmektedir. Erişilebilirliğinin sağlanması için, sadece ürün veya fiziki çevrenin değil kullanılan teknolojilerin de erişilebilirliği desteklemesi gerekmektedir. Bu nedenle, erişilebilirliğe yönelik hazırlanan uluslararası ilkelerin ve düzenlemelerin de teknoloji söz konusu olduğunda göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Teknoloji dendiği zaman herkes tarafından çoğunlukla üzerinde yoğunlaşılan nokta teknolojinin fiziksel donanım (donanım-hardware) boyutudur. Halbuki, teknolojinin kuramsal boyutu da (yazılım-software) en az donanımı kadar önemlidir.   Teknoloji, yönetim süreçleri ve düşüncelerinin, makine ve insan organizasyonlarının bütünleştiği kompleks bir yapıdır (aktaran İşman 2014, Hoban, s.242, 1965).

Teknolojinin tanımlayıcı özelliği, doğal nesneler veya diğer insan eserlerinin aksine, insan kabiliyetini genişletmesidir (Lawson, 2010). Öyle ki Kapp (1877), teknolojiyi insan organlarının doğrudan morfolojik uzantısı olarak tanımlamaktadır (Gillespie, Best, ve O’Neill, 2012). Bakım teknolojisiyle ilgili olarak da literatürde yardımcı teknoloji kavramından bahsedilmekte olup benzer şekilde yardımcı teknoloji ürünlerinin engelli bireylere zorlu görevleri yerine getirme araçlarını sağladığını ifade etmektedir (Williams, 2007). Yardımcı teknoloji (AT), fiziksel, duyusal, iletişimsel ve bilişsel engellilerin toplumsal bütünleşme ve katılımlarını kolaylaştırmada önemli ve temel bir rol oynamaktadır. (aktaran Özkurt, 2018)

Yardımcı teknoloji (AT)  kavramının tanımları genel olarak birbirine benzemekle birlikte ATR (Yardımcı Teknoloji Araştırma Serisi) yardımcı teknolojiyi, hayatının her alanında engelli ve bakıma muhtaç bir kişinin gelişmesine, korunmasına veya iyileştirilmesine yardımcı olmak üzere tasarlanmış herhangi bir alet, ekipman, sistem veya hizmet olarak bütünsel bir şekilde tanımlanmaktadır (aktaran Özkurt, 2018, Cooper, 2009).

Bir yandan bu kavramın tanımı yapılırken teknolojinin faydaları ve olumlu yönlerine vurgu yapılırken diğer yandan yardımcı teknoloji kavramının gereksiz bir terim olduğu bazı araştırmacılar tarafından düşünülmektedir. Tüm teknolojilerin bir anlamda yardımcı olduğu, böylece bazı şeyleri yapılabilir veya daha kolay yapılabilir hâle getirdiğini savunmakta ve şu örneklerle görüşlerini desteklemektedir: Otomobiller, trenler, otobüsler ve uçaklar yardımcı teknolojilerdir çünkü bir yerden diğerine kolaylıkla ulaşmayı sağlarlar. Bir nevi teknolojinin bütün amacı görevleri mümkün kılmak ya da kolaylaştırmaktır. Bununla birlikte, “yardımcı teknoloji” adı engelli insanlar için özel teknoloji demek olmuştur. İşitme cihazlarına genelde yardımcı dinleme cihazları denir, ancak gözlük ve kontakt lenslere tipik olarak yardımcı teknoloji adı verilmez çünkü düzeltilebilir, görme engellilik olarak kabul edilmez (aktaran Özkurt, 2018, Ladner, 2010: 25).

Ladner (2010) terminoloji konusundaki bu farklı yaklaşımları noktalandırmanın engelli ve bakıma muhtaç kişilerin kendilerini (teknolojinin kullanıcıları olarak kimlikleri) ve teknolojiyle olan ilişkilerini nasıl gördüklerini anlamakla mümkün olacağını belirtmektedir. Tanıma göre öncelikle bütün teknolojiler yardımcıdır. İkincisi ve daha önemlisi, “teknoloji” kelimesi ile kullanıldığında “yardımcı” terimi, bir kişinin ekstra yardıma ihtiyacı olduğunu vurgulanmaktadır (Ladner, 2010: 26). Ladner (2010) yardımcı teknoloji teriminin, özel amaçlı cihazlar anlamına geldiğini; ancak, bilgisayarların çoklu erişilebilirlik çözümleri sağlayabilen genel amaçlı cihazlar olması nedeniyle “erişilebilir teknoloji” teriminin daha uygun olabileceği fikrini ortaya atmaktadır (aktaran Özkurt, 2018, Ladner, 2010: 25).

Yardımcı Teknoloji Çeşitleri

Yardımcı teknoloji birçok farklı şekil, boyut ve parçalar halinde olabilir. Ticari olarak raftan alınabilir, modifiye edilebilir veya özelleştirilmiş veya bir veya daha fazla sakatlık için özel olarak tasarlanmış türleri bulunmaktadır. Tüm yardımcı teknolojilerin ortak noktası olan tek şey bunun bir kapasite artırıcı olmasıdır (Robitaille, 2010).

Ana amaçları doğrultusunda sınıflandırılmış on yardımcı teknoloji sınıfından bahsedilmektedir:

1. Mimari elemanlar; binalara ve evlere yapılan uyarlamalar
2. Duyusal öğeler, İletişim ve işitme cihazları gibi
3. Yazılım ve donanım gibi bilgisayarlar
4. Çevresel kontroller cihazları
5. Bağımsız yaşam için yardımcılar: kişisel bakım ürünleri gibi
6. Protezler ve ortezler
7. Kişisel hareketliliğe yardımcılar: Tekerlekli sandalyeler dâhil olmak üzere
8. Modifiye (Değiştirilmiş) mobilyalar ve donatılar
9. Eğlence ve spor amaçlı yardımcılar
10. Hizmetler: Cihaz seçimi ve eğitimi gibi

Bu sınıflandırma ABD’de ve dünyada yaygın olarak kullanılmaktadır (Robitaille, 2010). Ancak bu noktada teknoloji sağlayan ve teknolojiyi kullanan ana gruplar ve aktörlerin bakış açıları yardımcı teknolojiyi ile ilişkisini ortaya koymak açısından çok önemlidir (EPRS STOA, 2018).

Teknolojik bakış açısı mühendisler, teknoloji sağlayıcıları ve yatırımcıların bakış açısıdır. Teknoloji perspektifine göre, AT’ler düşük veya yüksek teknoloji olabilir. Bu ayrım Ar-Ge yoğunluklarına dayanmaktadır (OECD 2011). Düşük teknolojili cihazlar çoğunlukla mekaniktir ve bir güç kaynağı gerektirmez; kullanımı çok kolaydır ve genellikle düşük maliyetlidir. Yüksek teknolojili cihazlar her zaman bir güç kaynağı gerektirir, programlanması ve kullanımı daha zordur ve genellikle daha pahalıdır. (Eurostat (2016) 1) düşük, 2) orta-düşük, 3) orta-yüksek ve 4) yüksek teknoloji üretimine daha ayrıntılı bir sınıflandırma sağlamaktadır) (EPRS STOA, 2018)

Ayrıca, yardımcı teknoloji düşündüğümüz anlamda “ hiç teknolojik” olmayabilir: gömleğinizi sabitlemek için kullanılan cırt cırt (velcro) gibi; ya da yürüyüşe destek bastonlar gibi “düşük teknoloji”; veya ekran okuma yazılımı gibi “ileri teknoloji” içerebilir (Robitaille, 2010).

Bireysel yeti kayıplarına ait bakış açısı – bu, esasen engelliler için önemli olan bakış açısıdır. Bu bakış açısına göre, teknolojiler yetenekleri artırmaya yönelik teknolojilere ve erişilebilirliği artırmaya yönelik teknolojilere ayrılabilir. Tabii ki, hiçbir ayrım tamamen siyah veya beyaz değildir ve bu durumda birçok gri alan bulunmaktadır. Yine de, ergonomi teorisinden gelen bu ayrım (Bhattacharya ve McGlothlin 2012) engelliliği çevreleyen yanlış anlama ve tartışmaların ana kaynaklarından birine odaklanması açısından yararlıdır:  Engellilikle başa çıkmanın en iyi stratejisi nedir? Bireysel yetenekleri artırmak için teknolojileri kullanarak bozuklukları “düzeltmeye” çalışmak mı? Yoksa engellilerin gerçek potansiyellerini en üst düzeye çıkarmasına yardımcı olmak amacıyla bireyler ve çevre arasındaki arayüzü değiştirmek için teknolojileri mi kullanmak? Cevap kritik olarak engelliliği kavramsallaştırma şekline bağlıdır. Engelliliği esas olarak yeti kaybı açısından değerlendirmeye eğilimli olanlar da yetenekleri artıran teknolojileri destekleme eğiliminde olacaklar; engelleri sosyal dışlanma açısından değerlendirmeye eğilimli olanlar da erişilebilirliği artıran teknolojileri destekleme eğiliminde olacaklardır (EPRS STOA, 2018).

Engelliler için özel olarak tasarlanmış ekipman veya değiştirilmiş standart ekipman kullanımları olabilir (Robitaille, 2010) :

Örneğin:

• İşitme cihazları
• Erişim rampaları
• Tekerlekli Sandalyeler
• Konuşma üreteçleri
• Konuşan kitaplar
• Alt yazılı televizyon

Örnek Resimler:

Resim 1

Resim 1: Görme Engelli Çocuklara Okumayı Öğreten Oyuncak:

Braille alfabesi ve LEGO’nun karışımından “Braille Bricks”i geliştirdi (https://bigumigu.com).

Resim 2

Resim 2: Blind Cap: Görme Engelli Yüzücüler İçin Akıllı Bone: “Blind Cap” adındaki yüzücü bonesi, görme engelli yüzücülere çizginin sonuna geldiklerini ve geri dönmeleri gerektiğini bildiriyor. Bonede bulunan titreşimli sensörler ve Bluetooth teknolojisi, yüzücüyü tam zamanında uyararak dönmesini sağlıyor (https://bigumigu.com).

Resim 3:

Resim 3- İşitme Engelli İnsanların Müziği Hissedebilmesini Sağlayan Giysi: Sound Shirt

Orkestranın çaldığı her bir enstrüman giysiye bağlı bir yazılım tarafından tercüme ediliyor. (https://bigumigu.com)

Resim 4

Resim 4- Handy Park, Engellilere Ayrılan Park Yerlerini Koruyor (https://bigumigu.com)

Bakıcıların bakış açısı – bakıcılar ve aileler, destek teknolojilerin kendilerini, görevlerini ve sorumluluklarını nasıl etkilediğiyle ilgili bakış açıları. Özellikle üretim teorisindeki yenilikçi üretim yaklaşımlarına göre (Davenport ve Kirby 2015) teknoloji ve insan rolü 1) etkili ve verimli sonuçlar elde etmek için insan işçiliği ve teknolojisinin birleştirildiği; 2) teknolojinin insan emeğini ele geçirdiği ve akıllı makinelerin insanların yerini aldığı otomasyon, üstüne şekillenecektir. Bazı AT’ler, insan yardımıyla birleştirilecek ve insan yardımının kalitesini artıracak şekilde tasarlanırken, diğer AT’ler, bakım verenlere nesne işini devralma ve insan yardımını gereksiz kılma eğilimindedir. Bu kutupluluk, sosyoekonomik açıdan son derece anlamlıdır, aile yaşamını da içerir ve işgücü piyasası üzerinde de önemli etkileri olacaktır (EPRS STOA, 2018). Daha geniş toplumsal bakış açısı – bu genellikle politika yapıcıların bakış açısıdır, ancak aynı zamanda engelliler ve sivil toplum örgütleri ile de son derece ilgilidir. AT’lerin engelli bireylerin sosyal asimilasyonunu kolaylaştırabilme potansiyelini taşıma riskini açıklamaktadır. Bu riski tanımlamak için, eğitim teorisinden gelen kavram kutupları olarak: bütünleştirme (entegrasyon) mi? yoksa kapsama mı? (dahil etme)mi (Frederickson ve Cline 2002)yönünde destek teknolojilerin kullanılmasıdır. Entegrasyon, bireysel çeşitliliğin “metabolize edilip” (sindirilip), yok edildiği bir birleşme süreci anlamına gelir. Entegrasyonun amacı tekdüzeliktir. Kapsayıcılık, bireysel çeşitliliğin korunduğu ve sürdürülebildiği bir süreç anlamına gelir. Son yıllarda, çoğu engelli temsilcileri “engelli kimliği” kavramına dayanan engelliliği bir yaklaşım olarak savunmaktadır, bu da engellinin biyolojik varyasyonlar olarak tedavi edilmeyecek ancak kabul edilecek bireyler olduğu görüşüdür (Imrie 1997). Birçok engelli derneği entegrasyona itiraz ederken tek iyi hedef olarak katılımı teşvik etmektedir (EPRS STOA, 2018). Bugün bir milyar insan yardımcı teknolojilere ihtiyaç duyuyor ve dünya çapında iki milyardan fazla insanın 2030 yılına kadar en az bir yardımcı ürüne ihtiyacı olması bekleniyor. Herkesin hayatının bir döneminde yardımcı teknolojiye ihtiyacı olsa da, çoğu zaman yetişkinler ve engelli çocuklar, yaşlılar ve diyabet ve bunama gibi kronik sağlık sorunları olan kişilerde daha fazla ihtiyaç duymaktadır. Küresel ihtiyaçlar ve yardımcı teknolojilerin tanınmış faydalarına rağmen yardımcı ürünlere erişim sınırlı kalmaktadır. Bu karşılanmayan ihtiyacı ele almak, Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerine ulaşma yolunda ilerlemek ve Engelliler Hakları Sözleşmesi’ni gerçekleştirmek için de gereklidir. 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi, hiç kimseyi geride bırakma taahhüdü ile refahı ve evrensel sağlık kapsamını kalkınma vizyonunun merkezine yerleştirmektedir. Ayrıca, Engellilerin Hakları Sözleşmesi, yardımcı teknolojiye erişimi bir insan hakkı olarak kabul etmiş ve küresel erişimi geliştirmek için uluslararası işbirliği çağrısında bulunmuştur (Madde 32). Her ülkede yardımcı teknolojilere ihtiyaç duyan insan sayısının artmasına rağmen, yalnızca % 5-15 veya 10 kişiden biri yardımcı ürünlere erişebilmektedir. Küresel olarak, az görenler için yardımcı ürünler isteyen 200 milyon kişinin karşılanmamış bir ihtiyaç bulunmakta; 75 milyon tekerlekli sandalyeye muhtaç; ve işitme cihazları gibi işitme için yardımcı ürünlere 400 milyondan fazla kişinin ihtiyacı var. Bu eksiklikler yüksek maliyet ve finansman, kullanılabilirlik, farkındalık ve eğitimli personel eksikliği gibi çeşitli nedenlere dayanmaktadır (WHO,2020).

Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi (UNCRPD) en az dokuz maddede yardımcı teknolojileri ele almaktadır (Birleşmiş Milletler 2006). Ayrıca, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından, gelişmekte olan ülkelerde daha güçlü yayılmaya ve AT’lere eşit erişime odaklanan bir öncelikli yardımcı ürünler listesinin son kez başlatılması, AT’lerin engelli insanlar için önemini göstermektedir (WHO 2016a). Bununla birlikte, AT’lerin engelliler tarafından kullanımı ile ilgili hala birçok zorluk vardır. Bunlar maliyetleri, bunlara erişim veya yeterli tasarım ilkelerinin uygulanması gibi faktörleri içermektedir.

 2018 yılında Yetmiş Birinci Dünya Sağlık Asamblesi delegeleri, yardımcı teknolojiye erişimin iyileştirilmesi ve Üye Devletleri evrensel sağlık kapsamına doğru bir adım olarak yardımcı teknolojiye erişimi geliştirmek için politikalar ve programlar geliştirmeye, uygulamaya ve güçlendirmeye teşvik eden kararı kabul ettiler (WHO,2020). DSÖ, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri, Engelliler Hakları Sözleşmesi ve WHA71.8’in yardımcı teknoloji hakkındaki kararının uygulanmasına yönelik bir adım olarak Küresel Yardımcı Teknoloji İşbirliğini (GATE) koordine etmektedir. GATE girişiminin amacı, ülkeleri zorlukları ele alma ve kendi bağlamları içinde yardımcı ürünlere erişimi geliştirme konusunda desteklemektir. Kaynaklar:

EU-EPRS | European Parliamentary Research Service Scientific Foresight Unit(STOA) Report (2018) Assistive technologies for people with disabilities . Part II: Current and emerging Technologies.

İşman, A . (2014). Teknolojinin Felsefi Temelleri. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 0 (1). 2 Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/sakaefd/issue/11223/133993

Özkurt V. (2018) Bakım Sürecinde Geronteknolojinin Etkin Kullanımı: Bakım Verenlerin Algılarına İlişkin Nitel Bir Çalışma, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Antalya.

Robitaille S. (2010), Assistive Technology and Devices Tools and Gadgets for Living Independently, Demos Medical Publishing, New York.  WHO (2020) Policy brief: Access to assistive technology, Health Product Policy and Standards,Retrieved from https://www.who.int/publications/i/item/978-92-4-000504-4

Resimler:

https://bigumigu.com/haber/engelleri-asan-yaratici-teknolojiler-ve-kampanyalar-bigumigu-da-2016/ sitesinden alınmıştır.