Çocukların İç ve Dış Mekandaki Aktivite Düzeyleri:

Akselerometre ve Küresel Konumlama Sistemi Aygıtlarını Kullanarak Gerçek Aktivite Konumunun Belirlenmesi[1]

[1] Bu çalışmanın verileri, Dokuz Eylül Üniversite Fen Bilimleri Enstitüsü Kentsel Tasarım Doktora Programı kapsamında hazırlanan “Kentsel Alana Fiziksel Çevrenin Çocukların Fiziksel Aktivitesi Üzerindeki Etkisi” başlıklı doktora tezinden elde edilmiştir. Söz konusu doktora tezi, DEÜ Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü’nce 2012.KB.FEN.090 numaralı proje kapsamına desteklenmiş ve 08.05.2014 tarih, 1488-GOA protokol numarası, 2014/18-23 karar numarası ile DEÜ Girişimsel Olmayan Araştırmalar Etik Kurulu tarafından da onaylanmıştır. Anılan tezden üretilen yayınların odaklandığı konular Çetintahra ve Çubukçu, 2018a’da tartışılmıştır. Bu çalışma diğer yayınlardan farklı olarak, çocukların iç ve dış mekanlarda, haftanın farklı günlerine göre gerçekleştirdikleri fiziksel aktivite düzeyleri karşılaştırılarak çocukların kent yaşamına katılımı ve en basit fiziksel aktivite olanaklarına karşı tutumu tartışmaya açılmıştır.

Prof. Dr. Ebru ÇUBUKÇU

Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü

Dr. Öğr. Üyesi Gözde EKŞİOĞLU ÇETİNTAHRA

Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü

Giriş

Aşırı kilolu ve obez çocukların sağlık problemleri, yetişkinlik döneminde de devam ederek, bulaşıcı olmayan ancak mortalite riskini arttıran hastalıklara neden olabilmektedir. Bu durum, yalnızca günümüzü değil, gelecek nesilleri de etkileyebilecek bir problem oluşturduğundan Dünya Sağlık Örgütü, çocuklarda aşırı kiloluluk ve obeziteyi, bu yüzyılın en önemli halk sağlığı sorunlarından biri olarak kabul etmiştir (WHO, 2014). Bu soruna karşı mücadeledeki araçlardan birisi ise çocuklarda fiziksel aktivite düzeyinin arttırılmasıdır. Bu nedenle, çocukların haftada 3 gün ve günde 60 dakika orta-yüksek şiddette fiziksel aktivite (3 MET ve üstünde) yapmalarının gerektiği vurgulanmakta (USDHHS, 2008); ancak bu gerekliliğin karşılanamadığı yapılan çalışmalarla ortaya konmaktadır (CDC, 2002). Fiziksel aktivite gerekliliklerinin karşılanamamasında fiziksel çevre değişkenlerinin (detaylı bilgi için bknz. Çetintahra ve Çubukçu, 2014a), en az genetik ve sosyal çevre değişkenleri (detaylı bilgi için bknz. Çetintahra ve Çubukçu, 2015a; 2015b) kadar etkili olduğu ileri sürülmektedir. Dolayısıyla, kişinin fiziksel, sosyal ve psikolojik iyilik halini kentsel mekanda sürdürmesini sağlayacak kentsel tasarım ve planlama gibi mekan düzenleme disiplinlerinin (Çetintahra ve Hepgüzel, 2014), fiziksel aktivite davranışında önemli bir belirleyici olan fiziksel çevre değişkenlerine odaklanması önemlidir. Bu noktada, çocukların kentte hangi alanlarda aktivitelerini gerçekleştirdiğinin nesnel olarak belirlenmesi, aktivite alanlarının özelliklerinin incelenmesini sağlayarak, fiziksel aktiviteyi teşvik eden fiziksel çevre unsurlarını ortaya koyabilecektir. Dolayısıyla aktivite eksikliğine ilişkin tespitin doğru yapılmasında, çocuğun (genel kanı ve/veya ebeveynlerinin düşüncesinden bağımsız olarak) fiziksel aktivitesini gerçekte nerede yaptığını belirlemek etkili olacaktır.

Bu çalışma, uluslararası literatürde son yıllarda sıklıkla kullanılan ancak Türkiye’de henüz çok yeni olan bir yöntem ile çocukların fiziksel aktivite düzeylerini ve farklı şiddetlerdeki fiziksel aktivitelerini gerçekleştirdikleri kentsel mekanları nesnel olarak izlemeyi hedefleyen bir doktora tezinin (bknz. Çetintahra, 2015) verisinden bir kesit sunmaktadır. Bu çalışmada amaç çocukların, kapalı alanlar, konutlar ve/veya yapılar gibi iç mekanda mı yoksa kentsel açık alanlar, parklar, sokaklar gibi dış mekanda mı daha aktif olduklarını belirlemek ve aktiviteyi attırmaya yönelik düzenlemeleri gerçekleştirecek karar vericilere bir perspektif sunmaktır.

 Yöntem

Çalışmaya İzmir İli içinde özel bir spor okulunda basketbol ve yüzme branşlarında eğitim alan ve yaşları 9-12 arasında değişen, 47 çocuk (10 kız, 37 erkek) gönüllü olarak katılmıştır (bknz. Çetintahra ve Çubukçu, 2018a). Çocuklardan 1 hafta boyunca fiziksel aktivitelerini izleyebilmek için akselerometre ve konumlarını belirleyebilmek için ise Küresel Konumlama Sistemi (KKS) aygıtlarını elastik bir kemer yardımıyla (Şekil 1) bellerine takmaları istenmiştir (detaylı bilgi için bknz. Çetintahra ve Çubukçu, 2014b). 1 haftanın sonunda katılımcılardan aygıtlar toplanmış; akselerometre aygıtının yazılımı olan ActiLife programında ve coğrafi bilgi sistemlerinde veriler incelenmiştir.

Şekil 1. Akselerometre ve KKS aygıtı

Akselerometre aygıtı 10 saniye aralıklarla katılımcının aktivitelerini Metabolik Eşdeğer (MET – kkal/kg) birimi üzerinden kaydetmiştir. KKS aygıtları da 10 saniye aralıklarla kişinin konumunu, enlem, boylam ve yükseklik değerleri üzerinden depolamıştır. Her iki aygıttan elde edilen veri, tarih ve zaman bazında eşleştirilmiş, böylece farklı şiddetlerdeki fiziksel aktivitelerin konumları elde edilebilmiştir. Ancak eşleşmiş verinin bir kısmında konum, hız, aktivite şiddeti gibi bilgilerin tümü yer alırken, bir kısmında KKS aygıtından elde edilen konum ve hıza ilişkin bilgi bulunmamaktadır (Şekil 2). Böylesi bir durum üç nedenden kaynaklanabilmektedir: (1) KKS aygıtının şarj süresi yaklaşık 40 saattir ve ebeveynler her gün sonunda kısa mesaj yoluyla, aygıtı şarja takması konusunda uyarılmış olsa da bu durumun tersine davranıldığı bir zaman aralığı olabilir. Gönüllülük esasıyla katılınan bu çalışmada böylesi bir veri kaybının minimum düzeyde olacağı varsayılmıştır. (2) KKS aygıtı, yüksek yapıların ya da doğal unsurların (ağaç, vb) yoğun olduğu alanlarda uydu ile bağlantı kuramamakta ve veri depolayamamaktadır. Bu durum veri içerisinde oldukça az bir orana sahiptir. (3) KKS aygıtı, kişi bir yapı içerisindeyken de uyduya bağlanamamakta ve veri depolayamamaktadır. Bu durum ise veri içerisinde oldukça büyük bir orana sahiptir. Dolayısıyla (önceki çalışmalarda da olduğu gibi), akselerometre ve KKS aygıtı verilerinin eşleşmesiyle elde edilen veride konum bilgisi içermeyenler “iç mekan”, konum bilgisi içerenler ise “dış mekan” olarak kabul edilmiştir. 47 çocuğa ait ve İzmir İli içerisinde gerçekleştirilen tüm aktivite noktaları Coğrafi Bilgi Sistemleri üzerinden birleştirilmiş ve her noktanın MET değeri üzerinden sedanter (1 MET ve altındaki değerler), düşük (1-3 MET) ya da orta-yüksek şiddetteki (OYFA – 3 MET ve üstündeki değerler) fiziksel aktivite sınıflandırması yapılmıştır. Ardından çocukların farklı şiddetteki fiziksel aktiviteleri hangi mekanlarda gerçekleştirdiği analiz edilmiştir.

Şekil 2. Akselerometre ve KKS eşleşmiş verisi

Bulgular

47 katılımcı çocuğa ait, İzmir ili sınırları içinde ve dış mekanda gerçekleştirilen farklı şiddetlerdeki aktiviteler Şekil 3’deki gibidir. Tüm aktivite (sedanter, düşük ve orta-yüksek şiddetteki fiziksel aktiviteler) noktalarının (996036 adet) yalnızca %12,5’inin dış mekanda gerçekleştirilen aktivite noktaları (124495 adet) olduğu tespit edilmiştir. Bir başka ifadeyle çocuklar çalışma boyunca, çoğunlukla iç mekanlarda vakit geçirmiştir.

Şekil 3. 47 katılımcının dış mekanda gerçekleştirdiği tüm şiddetlerdeki aktivite noktaları

Yapılan incelemeler, katılımcı çocukların iç mekanda daha fazla oranda sedanter davranış sergilediğini (%66,9), ancak iç mekandakine oranla (%13,5) dış mekanda (%15,3) daha fazla oranda orta-yüksek şiddette (OYFA) fiziksel aktiviteye katıldığını göstermektedir. Bir başka ifadeyle çocuklar, parklar, sokaklar gibi kentsel açık alanlarda (dış mekanda) daha yüksek oranda fiziksel aktivite gerçekleştirmektedir (Tablo 1).

Tablo 1. Yapı içinde ya da kentsel alanda gerçekleştirilen farklı şiddetteki fiziksel aktivite (FA) oranları

Haftanın farklı günlerine göre bakıldığında çocukların hem iç mekanlarda hem de dış mekanlarda hafta içi günlere göre hafta sonlarında daha fazla aktif oldukları görülmüştür (Tablo 2) ve bu sonuç istatistiksel açıdan da anlamlıdır. Hafta içi günlerde çoğunlukla okul yapısı içinde pasif bir şekilde derse katılmaları, iç mekanda daha az oranda fiziksel aktivite gerçekleştirmiş olmalarına neden olmuş olabilir. Hafta sonu günlerde de benzer şekilde iç mekandaki ortalama aktivite düzeyi dış mekandakinden düşüktür. Bu durum mekânsal olarak incelendiğinde ve sadece orta-yüksek şiddetteki fiziksel aktivitelerin (OYFA) konumsal dağılımına bakıldığında (Şekil 4);  hafta içi günlerde söz konusu aktivitelerin okul ve konut bahçelerinde kümelendiği ve okul ve konut arasında doğrusal bir iz oluşturduğu görülebilir. Bu ise hem çocuğun okulu ve konutu arasında yürümesinin hem de özellikle okul bahçelerinde hareket etmesinin, fiziksel aktivite durumunu arttırdığına ilişkin ipucu sunmaktadır (sarı şekiller katılımcıların konutlarını, yeşil şekiller ise okullarını göstermektedir; mavi noktalar OYFA noktalarıdır). Hafta sonu günlerdeki OYFA’nın konumu incelendiğinde (Şekil 5) ise orta- yüksek şiddetli fiziksel aktivitelerin yine bazı okul alanlarında görüldüğü ancak hafta içi günlerden farklı olarak belli bir yürüyüş güzergahı izini göstermedi görülmektedir.

Tablo 2. Haftanın günlerine göre yapı içinde ya da kentsel alanda gerçekleştirilen fiziksel aktivite (FA) oranları

Şekil 4. Hafta içi günlerde gerçekleştirilen orta-yüksek şiddetteki fiziksel aktivitenin konumu (alandan bir örnek)

Tablo 3. Haftanın günlerine göre yapı içinde ya da kentsel açık alanlarda gerçekleştirilen OYFA düzeyleri

Şekil 5. Hafta sonu günlerde gerçekleştirilen orta-yüksek şiddetteki fiziksel aktivitenin konumu (alandan bir örnek)

Sonuç Yerine

Bu çalışma, çocukların hangi mekanlarda daha aktif olduğunun tespitine odaklanmış ve çocukların aktivitelerinin konumları izlenirken yeni ve nesnel bir yöntem kullanmıştır. Anılan yöntemin geliştirilerek daha geniş örneklemleri içerecek şekilde farklı büyüklükteki kentsel ve kırsal alanlarda tekrar edilmesi yararlı olacaktır.

Çalışmanın bulguları, çocukların zamandan bağımsız olarak (hem hafta içi hem de hafta sonu günlerde), kapalı alanlarda (iç mekanlar) daha inaktif, kentsel açık alanlarda (dış mekanlarda) ise daha aktif olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda bu çalışma çocukların dış mekanda sınırlandırılmış alanlarda aktivite yapmaya eğilimli olduğunu (özellikle hafta sonu aktivitelerinin belli bir konumda kümelenmesi, çizgisel bir iz göstermemesi), gündelik yaşamın içinde en kolay yapılan yürüyüş, koşu, bisiklete binme gibi aktivitelere ise çok da zaman ayırmadığını göstermektedir. Değişen yaşam tarzları, teknolojik dönüşüm ya da ebeveynlerin dış mekana yönelik güvenlik konusundaki endişeleri gibi bir çok neden çocukların kentsel mekanı yürüyerek, koşarak ya da bisiklete binerek deneyimlemesini engelliyor olabilir (çocukların nadiren de olsa yürüdükleri kentsel mekanın özelliklerine yönelik değerlendirme için bknz. Çetiintahra ve Çubukçu, 2018b). Bu nedenler içinden bazıları daha iyi mekan tasarımları ile çözülebilir. Örneğin, güvenlik algısı kuşkusuz bir çok değişkenden etkilenebilir, ancak mekânsal tasarımla kentsel alanların güvenliğinin sağlanması ve çocukların daha çok dış mekanda zaman geçirmeye teşvik edilmesi mümkündür.

Çocukluk çağındaki aşırı kiloluluk ve obezitenin engellenmesinde önemli bir gereklilik olan orta-yüksek şiddetteki fiziksel aktivite düzeyinin, çalışmanın bulgularına göre daha çok dış mekanlarda gerçekleştirildiği göz önünde bulundurulduğunda, çocukların dış mekanlarda geçirecekleri zamanın arttırılmasının gerekli olduğu görülmektedir. Bunun için ise kentsel mekanı, çocuklar için fiziksel aktiviteyi teşvik edecek şekilde tasarlamak gereklidir. Bu nedenle, şehir planlama ile kentsel tasarım disiplinlerinin multi-disipliner bir alan olan çocuklarda fiziksel aktivitenin arttırılması sorununa ivedilikle eğilmesi ve özellikle çocukluk döneminde yüksek oranda vakit geçirilen konut ve okul yakın çevrelerinin, çocuğu aktiviteye teşvik edecek şekilde düzenlenmesi önemlidir.

Kaynaklar

CDC. (2002). Barriers to children walking and biking to school–United States, 1999. Morbidity and Mortality Weekly Report, 51 (32), 701-704.

Çetintahra, G.E. (2015) Kentsel alanda fiziksel çevrenin çocukların fiziksel aktiviteleri üzerindeki etkisi. Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir.

Çetintahra, G.E. ve Çubukçu, E. (2015a). Ebeveynlerin fiziksel çevreye yönelik algısının çocukların fiziksel aktivite düzeylerine etkisi. Planlama, 25 (3), 205-2011.

Çetintahra, G.E. ve Çubukçu, E. (2015b). Do parent’s evaluations of physical environment influence childhood obesity and children’s physical activity? Procedia-Social and Behavioral Sciences, 202, 24-30.

Çetintahra, G.E. ve Çubukçu, E. (2014a). Bir kentli hakkı olarak sağlık: Çocuklarda fiziksel aktiviteyi teşvik eden mekansal özellikler. 8 Kasım Dünya Şehircilik Günü 38. Kolokyumu, İstanbul.

Çetintahra, G.E. ve Çubukçu, E. (2014b). A new approach to identify the location and intensity of physical activity in urban areas: The use of accelerometer and global positioning systems data. ICONARCH II: International Congress of Architecture Proceeding Book, 245-258.

Çetintahra, G.E. ve Çubukçu, E. (2018a). Çocukların orta-yüksek şiddetteki fiziksel aktivite düzeyi mekana gore değişiyor mu?. Planlama, 28 (2), 236-251.

Çetintahra, G.E. ve Çubukçu, E. (2018b). Çocuklar okula yürüyerek gidebilir mi? Okul ve konut arasında yürüyüş için tercih edilen güzergahların mekânsal özellikleri: Yenilikçi bir yöntem önerisi. Yapı, 434, 48-55.

Çetintahra, G.E. ve Hepgüzel, B. (2014). Yürüyerek ulaşım tercihini etkileyen kentsel olanak(sızlık)lar: Buca Alt Merkezi Örneği-İzmir. 26. Uluslararası Yapı ve Yaşam Fuar ve Kongresi Tam Metin Kitabı: Kent Merkezini Yeniden Keşfetmek, 411-416.

USDHHS. (2008). 2008 Physical activity guidelines for Americans: Be active, healthy, and happy!. Washington: U.S. Deparment of Health & Human Services.

World Health Organization, WHO. (2014). Childhood overweight and obesity. 17 Nisan 2014, http://www.who.int/dietphysicalactivity/childhood/en/.