Prof. Dr. Ünal ALTINBAŞ
Ege Üniversitesi Ziraat Mühendisliği Toprak Bölümü E. Öğretim Üyesi
Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği Danışma Kurulu Üyesi

Bir nehir kaynağı ile bu kaynağın sonlandığı yer arasında kalan alanlar, havza olarak isimlendirilir veya başka bir anlatımla havza, yeryüzü kara parçası topografyasının bir sonucu olarak yüzeysel akışa geçen suların bir alanda toplandığı ve bu su hareket olayının etki alanı içerisinde kalan alanların tamamı olarak da açıklanır veya tanımlanır.

Temelde havzalar,  akarsular tarafından parçalanmış arazilerdir ve bu alanlar kendilerine özgü arazi varlığı olan toprak, su, maden ile flora_bitkisel, ve fauna_hayvansal canlıları içeren biyolojik çeşitlilik vb. doğal kaynakları içerirler. Havzaların çevreleri dağ ve tepelerle çevrelidirler. Havzalar bulundukları alanların mevcut sularını denizlere, ırmaklara, göllere vb. depresyonik alanlara ulaştıran belirli büyüklükteki arazi parçalarıdır. Havzalar suların boşalma özelliklerine göre yukarı havza, aşağı havza, alt veya yan havza ile mikro havza yanında, açık veya kapalı havzalar vb. hidrolojik özelliklerine göre de tanımlanırlar.

Akarsu havzaları, temelde bir akarsuyun, tüm su taşıyan kollarıyla birlikte toplandığı bölge olarak da açıklanırlar. Havzaların alansal genişlikleri, yörenin iklim koşulları olan sıcaklık, yağış, nem, evapotranspirasyon vb. yanında arazilerin topografik konumu veya yeryüzü şekilleri olan dağlar, tepeler, sırtlar, doruk, plato, dik yamaç, konveks ve konkav konumu, teras, vadi, vadi tabanı, ova_düzlükler ile çöküntü özelliklerine bağlıdırlar. Havzalar, drenaj ağı, akarsu ağı, ve vadi ağı şeklinde tanımlanan ırmak, çay, dere ve kuru dereleri içerirlerken, temelde ise bunlar, akarsuların beslenme alanlarını tanımlar veya iki komşu havzanın su  beslenme alanlarını ayıran  “ su bölüm çizgisi” veya “su ayrım çizgisi” olarak da isimlendirilir. Havzalar jeolojik olarak yükselen antiklinal  bir alan ile çökmüş veya depresyonik bir oluşum olan senklinal’ler birliği olarak da tanımlanabilirler ve havzaları ayıran  doğal oluşumlu sanal çizgiler genelde dağların doruk noktaları ile sırtlarından geçerler. Havzalar, “su bölüm çizgisi”nin doğal olarak sınırlandırdığı alanlar üzerine gelen suların tek bir çıkışa ulaşabildiği arazi parçalarıdır ve Ülkemiz geneline 26 adet hidrolik havza bulunmaktadır.

Bu bağlamda havza alanlarında var olan tarım, orman, mera ve çayır, sanayii, yerleşim, arkeolojik alanlar, ulusal park ve özel koruma alanları ile sulak alanlar ve bataklıklar vb. ayrımlı kullanım şekillerinin korunumu ve sürdürebilirliği havzaların planlama ve yönetiminde önemli rol oynamaktadırlar.  Çünkü su toplama alanları olan havzaların yönetimi, ekolojik temelde, o bölgelerde yaşayan insanların, ekonomik, sosyal, kültürel yani sosyo-ekonomik yönden gelişimini sağlayacak mevcut doğal kaynaklarının sürdürülebilirliği (Sustainability) bağlamında mevcut alanların akılcı ve sağlıklı bir şekilde planlanması ve yönetilmesidir. Çünkü havzalar, jeolojik, jeomorfolojik, hidrolojik, toprak, biyolojik çeşitlilik ve peyzaj bütünlüğü içerisinde değerlendirildiğinde, çevresiyle birlikte hep bir bütünlük gösterirler. Havza bazında alan kullanımları ve planlamalar, ada veya parseller bazında değil, belirli geniş alanlar ve bu alanların çevresel doğal özellikleri ile insan odaklı ve havza bütünlüğünde değerlendirilir ve değerlendirilmelidir. Çünkü havzalar kendi içerisinde biyofiziksel ve sosyoekonomik özellikleri nedeniyle benzerlik gösterirler.

Havza Planlamalarında, çevreyi kontrol edebilecek hedefler belirlenir. Hedefler, belirlenen yöntemlerle yaşama geçirilir. Planlama yöntemleri, karar mekanizmaları yanında havzaların sosyo-kültürel yaklaşımları da önemli bir konum göstermelidir. Burada önemli olan yaklaşım önceden ortaya konulan amaca ulaşabilmektir. Ancak bu amaca ulaşabilmek için, geleceğe yönelik ve yarınları inşa edebilecek bilimsel ve teknik alanda yol gösterecek planları, modelleri,  perspektifleri, sağlıklı ve etkin bir şekilde ortaya koyabilecek vizyon sahiplerinin bulunması ana düşünce olarak gerekmektedir. Havza planlamalarında; havza planlamasının tanımı, istenilen amaç, planlamada kullanılacak ana özdek_materyal, uygulanacak yöntem, iş akışı veya araştırma_çalışma takvimi, çalışmalarda kullanılacak donanım, görev alacak kurum, kuruluş, personel ve görevleri, maliyet ve finans kaynakları_bütçe ve son olarak da kullanım alan sınırları belirlenen havzanın gelecekteki ekolojik yararları ve sosyal getirisi yanında, havza alanında yaşayan topluma olan ekonomik katkılarıdır.

Havza planlamalarında havzanın dokusunu oluşturan, toprak taksonomik sınıfları, arazi kullanım yetenek sınıfları, arazi kullanım şekli, toprak erozyonu, arazi eğimi ve arazinin fiziksel görünümü,  jeolojik yapı, su yüzeyleri ve sulak alanlar, bitki deseni vb. doğal özelliklerin yanında havzanın kültürel yapıları olan kent, köy yerleşim alanları ile yollar, köprüler, sanayii tesisleri ile ticari alanlar, limanlar, havaalanları, çöp alanları, spor tesisleri vb.’nin sınırları kartografik özdekler olan hava fotoğrafları, topografik haritalar, planimetrik haritalar,  uydu görüntüleri vb. üzerinde gösterilmelidir. Havza yönetimlerinde, havza master planları, ırmak havzası eylem planları ile ırmak havzası yönetim planları içerilir. Burada doğal kaynaklar, bütüncül bir yaklaşımla ilgili kurum ve kuruluşların eşgüdümlü kararlarıyla sağlıklı bir şekilde yönetilmeli ve yönlendirilmelir.

Sonuç olarak söylenebilir ki,  çevresel kaynaklar ile alanda yaşayan insan arasındaki ilişkilerin bozulmaması için havza bazında arazi kullanım ve çevre düzeni planlarının oluşturulması yanında uyarlanan planların sürekliliği sağlanmalı ve ülkesel ölçek bazında da planlar arasında uyum sağlanıp denetlenmesine koşut olarak , plan dışında arazi kullanımlarına asla izin verilmemelidir. Çevresel kaynaklara olan arz-talep dengelerinin havzanın duyarlı ekolojik elemanları arasında olumsuzluğa veya çevre aleyhine yönelmemesi için, denetimler güncel olarak Uzaktan Algılama (UA) tekniği olan uydu verileri ile Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ortamında sürekli olarak sorgulanmalı, arazi kullanımında Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED)  yönetmeliği, çevre düzeni imar planı, havza ve su kaynakları yönetmelikleri, nazım imar planı ve uygulama imar planları tavizsiz uygulanmalı ve havzalar bazında entegre planların oluşturulması,  havzadaki kaynak potansiyellerinin harekete geçirilmesi ve bunların optimal bir şekilde kullanılmasının sürdürülmesinde dijital bir ortamda sayısal veri tabanlarının ortaya konulması, havzanın yönetimi için halkın katılımı bağlamında, kamu ve sivil toplum kuruluşları ortaklığında demokratik bazda havza koruma ve denetleme yönetim kurulları veya meclislerinin oluşturulması mutlak olmalıdır.

YAZINSAL KAYNAKLAR

Ergin, Ş., Ü. Altınbaş, M.Öztürk, Ö.Seçmen, S.Özdemir, Y.Kurucu. M.Bolca, 1996. Ekolojik Dengenin Korunması ve Sürdürülmesi Açısından Kentsel Sistemlerin Planlanması. TÜBİTAK, DEBAG/127-G., Ankara.

Altınbaş, Ü., N. Türk, Ö Seçmen, Y Kurucu, M. Bolca, S. Delibacak, B.Çokuysal, T. Türk., 1999. Ege Bölgesi Örneğinde Büyük Menderes Havzası Batı Bölümü Arazilerinin Uzaktan Algılama Tekniği Kullanılarak Toprak Taksonomisi İle Arazi Kullanım Haritalarının Yapılabilirliği Üzerine Araştırmalar. DPT 96-K 120670 No. lu Proje, Ankara.

Erdem,Ü., Ü.Altınbaş, E.Nurlu, Y.Kurucu, M. Bolca, 2002. Küçük Menderes Yan Havzası İle Tahtalı Baraj Çevresinin Alan Kullanımı ve Çevresel Kaynak İlişkileri. YDAGÇAĞ–475, TÜBİTAK, Ankara.

 Altınbaş,Ü., T.Türk, 2004. Avrupa Birliği (EU) Gündeminde Türkiye’nin Örtü Alanlarının Corine (Coordination of Information on the Environment- Çevre Bilgilendirme Eşgüdümü) Ölçütleri Bağlamında Belirlenmesi ve Haritalanması. Türkiye Toprak Kaynaklarının Etüdleri ve Veri Tabanı Projesi Eğitim Programı. Tarımsal Hidroloji Araştırma ve Eğitim Merkezi, 14.06.2004–23.07.2004, Menemen/İZMİR.

Altınbaş, Ü., 2006. Toprak Etüd ve Haritalama (Değiştirilmiş ve İlave Edilmiş İkinci Baskı).Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No: 521. Bornova_İzmir.

Altınbaş,Ü., 2015. Göçün Kentsel Araziler Üzerine Olan Olumsuz Etkileri. Kent ve Göç. Türkiye Sağlıklı Kentler Birliği 11.Yıl Konferansı, 13-15.11.2015, Kadirli_ Osmaniye.

Turkiyedeki-akarsu-havzalari.nedir.org