Prof. Dr. Zeki Aslan

Akdeniz Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü

Emekli Öğretim Üyesi

IŞIK KİRLİLİĞİ NEDİR?

Işık kirliliği, Güneş ve Ay gibi doğal ışık kaynakları dışındaki yapay dış aydınlatmanın olumsuz etkileri sonucu oluşan kirliliktir. Dış aydınlatmada, yani kamunun ortak kullanım alanlarında yapılan aydınlatmada; yanlış yerde, yanlış miktarda, yanlış yönde ve yanlış zamanda ışık kullanılmasına ışık kirliliği diyoruz.

Yukarıda yaptığımız tanımdaki her “yanlış” sonucunda ortaya çıkan tablo Görsel 1’deki İstanbul’un gece fotoğrafında görülmektedir; dış aydınlatma lambalarının çoğu bizim görmek istediğimiz “yer”i değil göğü ve karşı binaları aydınlatıyor. Işığın istenmeyen ya da gerekmeyen yeri aydınlatması hem rahatsız edici ışık hem de boşa harcanan enerji demektir.

Işık kirliliğinin kaynakları şunlardır: Yol, cadde ve sokak aydınlatmaları, sanayi bölgeleri, site ve bina aydınlatmaları, park ve bahçeler, evlerden ve binalardan dışarıya taşan ışıklar, tatil köylerindeki aydınlatmalar, alışveriş merkezleri aydınlatmaları, reklam ışıkları, seralardaki aydınlatma, spor alanlarının aydınlatılması vb. (Görsel 1 , 2).

Işık kirliliğinin ölçülmesi:  Görsel 3’de gösterilen Gök Niteliği Ölçeri (Sky Quality Meter, SQM) en yaygın kullanılan cihazdır (Görsel 3). Bu SQM cihazı gece gökyüzünün karanlığını ölçer, tepe açısı 20⁰ olan koni içine gelen ışık enerjisini açısaniye kare başına kadir cinsinden verir (kadir/açısaniye²). Kadir ölçeği için bakınız  http://www.isikkirliligi.org/index.php/tike-projesi-kadir-olcegi

IŞIK KİRLİLİĞİNİN OLUMSUZ ETKİLERİ

Işık kirliliği, bilim ve teknolojinin yanlış uygulamalarının bir sonucudur. Bu bölümde, ışığın kullanımında yapılan yanlışlıklar ve amaç dışı ışık kullanımlarının neden olduğu olumsuz etkiler hakkında özet bilgiler sunacağız. Daha ayrıntılı bilgi için verdiğimiz kaynaklar incelenebilir, özelikle B. Aslan’ın Işığın Kirli Yüzü: Işık Kirliliği kitabını öneririm.

Enerji kaybı

Işık kirliliğinin ekonomiye maliyeti yüksektir. Işık kirliliği demek boşa giden doğal kaynaklar demektir. Çünkü dış aydılatmada kullandığımız ışığı, yani elektrik enerjisini üretmek için kömür, doğal gaz gibi  fosil yakıtları kullanırız. Yanlış tasarlanmış, ışığı nerede lazımsa oraya göndermeyen, yani tam perdeli (Görsel 4)  olmayan ya da yanlış kullanılan lambalardan çıkan ışığın önemli bir kesri gökyüzüne gider, önemli bir kesri de uzaya kaçar, bu önemli enerji kaybıdır.  Uzaydan uydularla alınan gece görüntüleri bunu kanıtlamaktadır ( Görsel 5).

Geceleyin gözlenen gök parlalığına atmosferden geri aynsıyan ve atmosferde saçılan şehir ışıkları neden olur. 2012 yılında Eskişehirde  ve 2017 yılnda Bursa Nilüferde gök parlaklığı ölümleri yaptık. Ölçüm sonuçlarına göre, Eskişehir Kent Merkezi’nden sadece uzaya giden aydınlatma ışıklarından kaynaklanan kayıp yaklaşık 3,7 milyon TL/yıl (2019 fiyatları ile) idi; bu her ay 2500 hanenin toplam elektrik gideri kadardır. Bursa Nilüfer Belediyesi aydınlatma lambalarından uzaya giden aydınlatma ışıklarından kaynaklanan kayıp ise yaklaşık 1,75 milyon TL/yıl (2017) bulundu, bu da her ay 2300 hane için toplam elektrik giderine denktir. Bu Nilüfer ilçesinde tüketilen yıllık enerji tüketimin %20’si kadardır. Türkiye geneline uyarlanırsa bu yılda 400 milyon TL den fazla kayıp anlamına gelir. Bu kayıp giderek artmaktadır çünkü son yıllarda, işletimi kolay ve ucuz diye, dış aydınlatmada, bina aydınlatmalarında ve iş yeri aydınlatmalarında (Görsel 6 – 8) kullanılan LED lambaları sabaha kadar yanmaktadır.

İnsan sağlığı

Yapay ışığın geceleyin insan sağlığını olumsuz etkilediğini gösteren araştırmalar giderek artmaktadır. Örneğin gece vardiyasında çalışan kadınlar üzerinde yapılan klinik araştırmalar meme kanseri riskinin arttığını göstermektedir.  Bunun prostat kanseri gibi başka kanser türleri için de geçerli olduğunu söyleyen araştırmalar vardır.  Dünya Sağlık Örgütü, «biyolojik saat bozulmasına neden olan vardiya çalışmalarını» kanserojen olarak listelemektedir.

Doğal/Vahşi Yaşam

Işık kirliliği, gecenin doğal karanlık düzeyini bozduğu için, doğal yaşamı da (hayvanlar, bitkiler, doğal çevre) olumsuz etkiler.  Hayvanlar, gezegenimizin 24 saatlik çevriminin oluşturduğu “biyolojik saat” ile yaşarlar. Hayvanlar, yapay aydınlatmalardan farklı şekillerde etkilenirler: Kelebek, sinek, güve gibi gece uçan omurgasızlar, göçmen kuşlar ve deniz kaplumbağaları, içgüdüsel olarak, gece gördükleri ışığa gider ve avcı hayvanlar tarafından görünür oldukları için yaşamlarından olurlar.  Gece avlanan yarasa, baykuş, gelincik gibi avcılar, gece yeterince karanlık olmadığı durumda,  başka avcılar tarafından görüldüklerinden aç kalma tehlikesi altındadır.

Güvenlik

Gözün alışık olduğu aydınlatma düzeyini aşan ışık gözün görme yetisinin bozulmasına, nesnelerin görünürlüğünün kaybolmasına ve gece yol ve çevre güvenliğinin olumsuz etkilenmesine neden olur.  Kötü yapılmış aydınlatmalar, derin gölgeler ve saklanmaya müsait bölgeler yarattığı için, kötü insanları cezbeder. Araştırmalar aşırı ışıklandırmanın güvenlikle ilişkili olmadığını üstelik pahalı olduğunu göstermektedir, yani  “parlak” ışık  “güvenli” ışık anlamına gelmez.  Gözün alışık olduğu aydınlatma düzeyi aşıldığı zaman göz kamaşması olur,  yani gözün görme yeteneği kısa süreli olarak bozulur ya da görüş tamamen kaybolur (Görsel 9 – 10).  Bu şehir içinde yayalar için ve araba kullananlar için tehlikeler içerir.

Astronomi

Işık kirliliği Gökbilimlerini de olumsuz etkilemektedir. Görsel 5 gibi uzaydan uydularla alınan görüntüler dış aydınlatma lambalarından çıkan ışığın önemli bir kesrinin uzaya gittiğini kanıtlamaktadır. Önemli bir kesri de Yer atmosferi içindeki moleküller ve tozlar tarafından her yöne saçılarak gökyüzünün fon  parlaklığını artırır. Bu yapay gök parlaklığı hem astronomi gözlemlerini olumsuz etkiler, hem de vatandaşların gökyüzünü seyretmelerini engeller.

IŞIK KİRLİLİĞİ ARTIYOR

Bütün dünyada ve Türkiye’de ışık kirliliği artmaktadır. Türkiye, bir çok ülke gibi, ışık kirliliğini önlemek için yasal önlem almaya çalışmaktadır, fakat henüz çıkarılmış bir yasamız yoktur.

https://lighttrends.lightpollutionmap.info/#zoom=5&lon=28.01524&lat=40.23773başucu   adresinde verilen dünyanın ışık kirlliği haritasını ve programı kulanarak, Bursa Büyük Şehir içinde seçilen bir alanda ışık kirliliği artış garfiğini oluşturduk (Görsel 11).

 KARANLIK GÖKYÜZÜ PARKLARI

Yıldızların ve yıldızlı gökyüzünün güzelliğini seyretmek, gece gökyüzü fotoğrafları çekmek için şehirlerden uzak karanlık yerlere gitmek gerekiyor. İnsanların bu gereksinimini karşılamak üzere, Uluslararası Karanlık Gökyüzü Birliği (International Dark-Sky Association (IDA) tarafından Uluslararası Karanlık Gökyüzü Parkı (UKGP) diye bir kavram tanımlandı: Olağanüstü yıldızlı gökyüzüne ve doğal gece çevresine sahip, ışık kirliliğine karşı korunan mili park, doğal yaşam alanı ya da kamu arazisi. UKGP için diğer tanımlar şöyle sıralanabilir:

• Karanlık gökyüzü eğitimi yapılabilen yer,
• Gece doğal yaşamı olan ve gece gökyüzü korunan yer,
• Geceleyin gökyüzünü halkın zevkle seyretmesi için, profesyonel ve amatör astronomi için ideal alan,
• Halkın geceleyin erişim olanağı olan alan,
• Halkın düzenli ziyaret edebileceği bir yer,
• Ekoturizm ve astronomi turizmi için uygun yer.

Bir bölgenin UKGP olarak tanımlanabilmesi için başucu doğrultusunda okunan SQM değerinin 21,2 kadir/açısaniyekare değerinden büyük olması gerekmektedir. UKGP için IDA’nın koyduğu seçim ölçütleri ve başvuru koşulları sıkıdır. Bir KGP’nın hazırlanıp IDA tarafından UKGP olarak kabul edilebilir düzeye getirilmesi ve başvuru süreci yıllar alabilir.

Başta ABD olmak üzere çok sayıda ülkede vatandaşlarının kullanımına açık UKGP oluşturulmuştur. Şubat 2021 itibariyle Türkiye’de Karanlık Gökyüzü Parkı (KGP) olarak belirlenmiş herhangi bir yer yoktur ancak aday yerlerimiz çoktur. Belirlediğimiz ilk aday yerler Bursa’nın Mustafakemalpaşa ilçesine bağlı Tırnova köyü,  Isparta Yenişarbademli Melikler Yaylası ve İnegöl ilçe sınırları içinde Başalan yaylasıdır.  Başucu doğrultusunda gök parlaklıkları Tırnova’da 21,2 –  21,6 kadir/açısaniye², Melikler Yaylasında 21,6  kadir/açısaniye²,  Başalan yaylasında 21.0-21.3 kadir/açısaniye² ölçüldü.

SONUÇ

Işık kirliliğinin önlenmesi konusunda belediyelerden dış aydınlatmadan sorumlu diğer devlet kurumlarına kadar bütün uygulayıcı ve kullanıcı kurumlarımıza, evlerinin önünü ve bahçelerini aydınlatan her bireye görev düşmektedir. İlke olarak, sağlıklı bir kentte izlenecek en basit yol şöyle özetlenebilir:

• Işığın göğe yönelmesini kesmek ve aydınlatılacak yere yöneltmek,
• Birim enerji başına daha çok ışık veren kaynakları kullanmak,
• Zamanlayıcılarla gereksiz aydınlatmaları (örneğin reklam ve ilan ışıklandırmalarını) kapatmak,
• Yeni uygulamalarda kurallara uygun armatür ve lambalar kullanmak (denemeler, bu yolla dikine ışık akısında % 85 kadar azaltma ve %65 kadar enerji tasarrufu yapılabileceğini göstermektedir.)
• Eski armatür ve lambaları gerektiğinde uygun olanlarla değiştirmek; örneğin cıva buharlı lambalar sodyum buharlı lambalarla değiştirilirse yapılan masrafın 5-6 yılda geri kazanılacağı belirtilmektedir. (Şili’de bir astronomi gözlemevi çevresinde yapılan böyle bir uygulama sonunda elektrik enerjisi tüketimi yarıya inmiştir).
• Beyaz LED lambalarını düşük (3000 K’den küçük) renk sıcaklıklı lambalarla değiştirmek.

KAYNAKÇA

Aslan, B. (2018),  Işığın Kirli Yüzü: Işık Kirliliği, Ankara Dayanışma Akademisi

Aslan, Z. 1993 Işık kirlenmesi ve ışıklandırmada enerji tasarrufu Enerji ve Tabii Kaynaklar

               Bakanlığı Enerji Tasarrufu Semineri Tebliğleri, 21-22 Ocak 1993, s. 281-284

Aslan Z.(1998), Yerleşim yerlerinde ışıklandırma ve yıldızlı gökyüzü, Işık Kirliliği,

TÜBİTAK Bilim Teknik Dergisi Say 362, s. 66 – 69

Aslan, Z. (2000) Işık Kirliliği ve Elektrik Enerjisi Tasarrufu, Türkiye 8. Enerji Kongresi: “21.

             Yüzyılda Sürdürülebilir Kalkınma için Enerji ve Teknoloji”, 8-12 Mayıs 2000,

Ankara, Cilt I, s. 209 – 215

Aslan, Z.,  Isobe, S., 2000) Türkiye’den uzaya kaçan şehir ışıkları,  3.Ulusal Aydınlanma

                Kongresi, 23-24 Kasım 2000, İTÜ Taşkışla, İstanbul, bildiri kitabı s. 106

Aslan, Z. Onaygil, S., (1999), Işık kirliliği ve enerji tasarrufu, 18. Enerji Tasarrufu Haftası

              Ulusal Enerji Verimliliği Kongresi, 3-5 Şubat, Ankara,  bildiri kitabı s. 54-60

Aslan, Z., Gölbaşı, O., Koçer, D., Tunca, Z., Işık, E., Yelkenci, A., Bağdaş, D., Devlen, A.,

Özdemir, T., Yelkenci, K., Demirciler, T., İkizler, U., Karamahmutoğlu, A., Koçer, M.,

Mutlu, M., Özyar, Ü., ve İpek, H., (2011). Türkiye’de gece gökyüzü parlaklığının

ölçülmesi, 8. Ulusal Aydınlatma Kongresi, 14-15 Nisan, bildiri kitabı s:69-74

Cao, C., F. DeLuccia, X. Xiong, R. Wolfe, F. Weng, Early On-orbit Performance of the Visible Infrared Imaging

Radiometer Suite (VIIRS) onboard the Suomi National Polar-orbiting Partnership (S-NPP) Satellite,

IEEE Trans. on Geosci. and Remote Sens., Volume: 52 , Issue: 2, Digital Object Identifier:

10.1109/TGRS.2013.2247768, Publication Year: 2014 , Page(s): 1142 – 1156.

Falchi, F., Cinzano, P.,  Duriscoe, D., Kyba, C. C. M.,  Elvidge,  C. D., Baugh, K., Portnov,

1. A. Rybnikova, N. A.,  Furgoni, R.  (2016).  The new world atlas of artificial

night sky brightness,  Science Advances 2, e1600377 (2016)

Dickerman, B. , Liu, J.  Does Current Scientific Evidence Support a Link Between Light at

         Night and Breast Cancer Among Female Night-Shift Nurses? Health & Safety June

2012, Vol. 60, s.  273-281.

Light Pollution and Urban Lighting, 2007, İst.Kültür Üniv. Yayınları, No.66

(IDA) https://www.darksky.org/

https://www.unihedron.com/

http://www.isikkirliligi.org/

http://www.astrobilgi.org/

http://www.isikkirliligi.org/index.php/tike-projesi-kadir-olcegi

http://www.astrobilgi.org/wp-content/uploads/2016/03/I%C5%9F%C4%B1k-Kirlili%C4%9Fi-Z.-Aslan.pdf

http://www.isikkirliligi.org/index.php/isik-kirliligi-yonetmelik-ve-yasa